Bitmeyen ölümcül mükellefiyet
Mayıs 2014’de Soma’da can verenlerden biri adaşımdı.
Balıkesir, Savaştepe’de eşi ve oğluyla yaşayan adaşım Zeki Coşkun’un yaklaşık 45 kilometre uzaklıktaki Soma’ya madene gitmek için her gün saatlerce seyahat ettiğini lakin hiç şikâyetçi olmadığını söylemişti yakınları. Ayda yaklaşık 1500 tl geçmekteymiş eline. Sekiz yıl durup dinlenmeksizin 45 kilometre yol tepip sekiz saat yer altında nafakasını çıkartmaya çalışan Coşkun’un hayat ve ekmek seyahati 38 yaşında son bulmuştu.
Eşinin üç vardiyada da dönüşümlü olarak çalıştığını söyleyen Aysel Coşkun, “İlk gün sapasağlam çıkacağını ve ona kavuşacağımızı düşündük. Ancak çıkmadı. İkinci gün tüm akrabaları sekiz hastanedeki listeleri denetim etti. Tekrar bulamadık. Dünden beri umudumuz kalmadı. Ruhunu rahat ettirebileceğimiz bir mezarı olsun yeter” demişti.
Onun akabinde madeni araştırmaya başladım. Artık onca rapora, ikaza rağmen bağıra bağıra gelen yangınla, ölümlerle Amasra’dayız! Ağıt ve hüznün ötesine geçmenin, bu denli vahşete son vermenin bir yolu olmalı.
***
Açılmış yerin altında
Sayısız kara kanlı kapak
Bu kapaklar üstüne kurulmuş
ZONGULDAK
Mehmet Seyda
Yıl 1848, Avrupa’da bir heyula kol geziyor. Tam o sıralar Osmanlı coğrafyasında, Doğu Karadeniz havalisinde Ereğli – Amasra havzasında kazmalar vuruluyor, taşkömürü için yeraltında ocaklar açılıyordu.
Galata sarraf/bankerleriyle Avrupa sanayi ihtilalinin öncüsü İngiliz sermayesi birleşip İngiliz Kömür Kumpanyası’nı kurmuştur. Bölgede birinci hareket onlar tarafından başlatılacaktır. Alandaki mühendisler İngiliz. Halk o nedenle birinci ocaklara İngiliz bacası adını veriyor. Etraf ahalisi madenden, ocaktan bihaber. Şirket (Kumpanya), Balkan coğrafyasından personel ithal ediyor. Hırvat, Sırp, Karadağlılar, yerli emekçiyi de yetiştiriyor.
Bölgenin ve ülkenin bahtını etkileyecek tarih bu türlü başlıyor.
Göl Dağı (solda) Üzülmez Deresi (sağda). İngiliz teknisyen, mühendis ve işletmeciler Üzülmez Deresi’nin iki yanını mesken tutmuş, etraftaki en yüksek zirveyi; Göldağı’nı kerteriz almıştır. 19. yüzyıl sonlarına yanlışsız bölgede Fransızlar da faaliyettedir. Üzülmez Deresi etrafı, küçük mahalleden, baloların düzenlendiği “modern kasaba”ya dönüşürken, şantiyelerin ağırlaştığı Göldağı Mevkii de Avrupalılar’ın tabiriyle Zone Gol Dag, giderek kentin ismi haline dönüşecektir: Zonguldak!
Yerli halkın “Yanartaş” dediği yeni maden ise ithal personellerin kendi lisanlarındaki –Sırpça- isimlendirmeyle anılacaktır: Comur.
***
Avrupalılar, madencilerin koruyucusu olarak gördükleri Santa Clara Yortusu’nu kutlarken, yerli halk da buna katılmaktadır. Hristiyan bayramı itirazları karşısında kömürü bulan köylü Uzun Mehmet söylencesi doğar.
Rivayet o ki, Ereğli’nin Kestaneci köyünden açıkgöz deniz eri Uzun Mehmet, tesadüfle Yanartaşı bulur. Yazının başında yer alan dörtlük, Mehmet Seyda’nın Yanartaş romanının birinci sayfasındandır. Çabucak akabinde da Uzun Mehmet söylencesini anlatacaktır. “İlk kömür damarına birinci kazma indiğinde, hicri 1245 yılı Kasımının 1’idir, miladi 1829 yılının 8 Kasımıdır.” Devrin padişahı II. Mahmut, Uzun Mehmet’e 5.000 kuruş “ihsan” eyler, ölene dek de 600 kuruş maaş bağlanmasını buyurur.
Ne var ki bu ödül ve maaş köylülerde haset yaratır. “Kömüre birinci kazmayı vuran eski deniz eri, İstanbul’da konuk olduğu ‘Leblebici Hanı’nda, kahvesine ağu katılarak öldürülür.” Dahası, “boğazına peyke kahvesinde ip dolarlar, ipi sıkarlar, ölüyü götürür bilinmez ve bulunmaz bir yere atarlar.”
Uzun Mehmet heykeli, Zonguldak. Başka bir söylenceye nazaran bu işin ardında Ereğli Mütesellimi İsmail Ağa vardır. Köyünün etrafında bulduğu Yanartaş numunelerini kendisinden habersiz İstanbul’a –Asithane’ye; laboratuara- gönderdiği için boğdurmuştur Uzunoğlu Mehmet’i.
Sonuçta S. Clara’nın yanında bizden biri, Uzun Mehmet vardır. Anmalar, kutlamalar birlikte yapılabilir artık. Bugün, “Acılık’ ta etrafı tahta balkon parmaklıklarıyla kuşatılmış, kömür tozu karışık kumlu toprağına küçük beyaz çakıllar dökülmüş bir park vardır. Uzun Mehmet Parkı’dır ismi. Parkın bir yerinde geniş omuzlu bronz bir emekçi heykeli, bir yerinde koskoca bir madenci lambası, bunların ikisi ortasında, üç basamaklı mermer üstüne dikili, tekrar mermer Uzun Mehmet Anıtı” (Yanartaş).
BARTIN–AMASRA, ZONGULDAK
Şöyle yahut bu türlü bu topraklarda 170 yılı aşan bir tarihi var kömürün. Ve neredeyse birinci günden bugüne adeta nizamlı aralıklarla toplu ölümlerle süregelen kanlı, yaslı bir tarih. Sanayi ihtilalinden bu yana dünyada en büyük can kaybının olduğu kazalardan biri ya da kaza ismi verilen cinayet Mayıs 2014’de burada, Soma’da yaşandı. Kömür madenlerindeki yıllık ortalama can kaybı istikametinden dünya sıralamasında en öndeyiz. Her yıl “düzenli” denebilecek seviyede ölümlerle karşı karşıyayız. Şimdilik 41 cana mal olan Bartın-Amasra patlaması da son olmayacak ne yazık ki!
İlk periyot yabancı sermaye/yerli iştiraklerle işletilen madenler, 1930’larda devletleştirilmişti, 2000’lerde hızlanan “özelleştirme” siyasetleriyle “taşeronluk” dalın ana işletme biçimi haline aldı. Dünyada iş güvenliğini yükselten teknolojik gelişmelere rağmen Türkiye’de bilhassa maden/kömür ocaklarında ölümlerin tam bilakis artması, üstte anılan işletme biçiminin adeta doğal sonucu. Satış-ticarette, yeni piyasa şartları geçerliyken üretim ve çalışma şartları “tarih öncesi”.
Cumhuriyet romantizmiyle “karaelmas”lığa yükseltilen kömür, onu yeraltından çıkartanlar açısından her anı vefatla burun buruna yaşanan kanlı, karanlık bir serüven, mesai.
Onca acıya, vahşete ve drama rağmen bu tarihin pek de incelendiği, hele sanatta – edebiyatta gereğince karşılık bulduğu söylenemez.
2014’deki Soma dehşetinin akabinde Amasra kömür ocaklarıyla, maden çalışanları gerçeğiyle bir defa daha karşı karşıya getiriyor bizi. Zonguldak, baştan beri ismi kömürle özdeşleşen kent. Son olay mahalli Amasra’nın bağlı olduğu Bartın, 1991’de; 100 bini aşkın emekçinin Zonguldak’tan yol çıktığı Büyük Yürüyüş’ün yaşandığı yıl Zonguldak’tan ayrılıp vilayet yapıldı. Bartın da, Amasra da doğasıyla cennet… Ve personellerin, ailelerinin, yakınlarının cehennemi.
Edebiyat cephesinin o coğrafyayı keşfetmesi ise, birinci ocakların açılışından tam 60 yıl sonra.
Nahit Sırrı Örik, 10-20 Temmuz 1928’de Cumhuriyet gazetesinde tefrika edilen Kırmızı ve Siyah hikayesinde Zonguldak’ı fon olarak almaktadır. İşletme müdürü Mösyö Harden, onun eşi ve “müdir-i mesul ismi altında Fransız mühendislere tercümanlık eden” Cemil’le karısı Nedime ortasında geçer hikaye. Kahramanlarımız kent dışında, “dağ başındaki maden ocaklarının amelesine mahsus kulübeler” ve yazıhaneler, lojmanlarda yaşamaktadır. Okuyucu, meskenden çıkan hikaye kahramanları eşliğinde etrafı tanır:
“Önünden geçtikleri amele kahvesi hıncahınç dolu idi. İçerideki masalarda kâğıt oynanıyor, dışarıya, yolun ortasına kadar konmuş iskemlelerde oturanlar nargile içiyor, gramofon pek yanık bir hava çalıyordu. Ve kapının önünde kim bilir nerelerden düşerek ta Zonguldak civarındaki bu kömür amelesinin kahvesine kadar yuvarlanmış bir mahluk-ı sefil, yüzü güya maske geçirilmiş kadar boyalı garson kız, lakin dizkapaklarının üstüne erişen entarisini düzeltirken dikkatli dikkatli (etrafı) süzdü. Çıkarılan kömürleri Zonguldak limanına nakle mahsus olan şimendöferin köprüsünden, kapatılmasını hiçbir makamın kendine mal etmediği boşluklara dikkat ede ede geçerek … dağlar ortasında döne döne kasabaya kadar giden yola çıktılar… Zonguldak’tan koltuklarında paketler ve çıkınlarla ve ekserisi sarhoş olarak dönen ameleler ile sık sık karşılaştıkları olur.”
Tam 30 sayfalık hikayede personel, ocak, kent yalnızca bu kadar. Ortada yinelenen “Zonguldak’ta bu gece balo varmış” tümcesiyle kent sosyetesi haberi verilir.
Kıskanmak sinemasından iki kare, Zeki Demirkubuz (2009) Örik, Kırmızı ve Siyah’tan on yıl kadar sonra, 1937’de Tan gazetesinde tefrika edilen Kıskanmak romanıyla Zonguldak’a bir kere daha uğrayacaktır. 2009’da Zeki Demirkubuz’un sinemaya uyarladığı Kıskanmak’ta durum hikayeden farklı değil: Yer, kent, coğrafya yalnızca fon, dekor. Yani yok.
Her ne kadar kente tekrar “dışarı”dan baksa da çalışanlara birinci defa “sınıf” olarak yaklaşan Reşat Enis’in Afrodit Buhurdanında Bir Kadın romanı tam da Kıskanmak’ın tefrika edildiği 1937’de yayımlanmıştır.
İsmail Habib Sevük, Yurttan Yazılar, Ötüken Neşriyat, 2014. Tarih dikkat alımlı. Bir yıl öncesinde birinci periyot Cumhuriyet aydınlarından İsmail Habib Sevük “Kömür şehri” dediği Zonguldak’a uğramıştır. Müşahedelerini Yurttan Yazılar’da kaleme alacaktır. 40 yıl öncenin 18 evli köyü süratle büyüyerek sanayi kenti halini aldığına dikkat çeken Sevük’ün sözüyle “maden oraya çabuk kent ol demiş, lakin arazi de burada kent olmaz demiş” Sonuç: “Zonguldak ne yayılan, ne duran … dikilen kent.”
Mehmet Seyda Yine o sıralar, Mehmet Seyda, memur olarak altı yıl çalışacağı kente gelmiştir. Seyda, yörede vaka-i adiyeden olan su baskını, göçük, “ateş nefes” denen grizu patlamalarıyla ölümlerin birbirini izlediğini gözlemleyip yazıya aktaracaktır. “Zonguldak’ta çalıştığımız yıllarda (1937-1943) Etibank’a giden bir aylık raporda şu tümce yer alıyordu: Ağır sanayinin bu tehlikeli çarkı, alınan bütün önlemlere karşın, güya insan kanı içmeden dönmemektedir. O ayın meyyit sayısı 9’du.”
Çark o gün bugün insan kanıyla dönüyor.
ATEŞNEFES YA DA KENTİ YAŞAYAN/YAZAN ADAM
O devir bölgeyle ilgili tek çalışmanın sahibi Ahmet Naim’in kent dışında tanınması kısmen Mehmet Seyda’nın gayretleriyle gerçekleşecektir. Zonguldak’la, kömür havzasındaki yaşantıyla ilgili yazılanlar, büyük ölçüde Ahmet Naim’in çalışmalarından beslenmiştir. 1904’te İstanbul’da doğan Ahmet Naim (Çıladır), askerlik sonrası Zonguldak Ticaret Odası’nda, akabinde Ereğli Kömürleri İşletmesi’nde çalışmıştır. Maden Emekçileri Sendikası’nın kuruluş çalışmalarına katılmış, 1938’de arkadaşlarıyla gözaltına alınmıştır. 1957’de emekli olduktan sonra gazeteci, araştırmacı, muharrir olarak adeta tek kişilik Zonguldak enstitüsü üzere çalışmış, 24 Nisan 1967’de orada hayata veda etmiştir.
Ahmet Naim – Ateşnefes , Can Yayınları, 2009. Kentte kültürel etkinliklere merkezlik eden Zonguldak Halkevi’nin Yayın Komitesi’nde de misyon alan Ahmet Naim buradaki çalışmalarını Zonguldak Havzası-Uzun Mehmet’ten Bugüne Kadar ismiyle yayımlamıştır. 1934 tarihli kitap kentin tarihinden kömürün bulunuşuna, yeraltı zenginliklerinin yabancı şirketlerce yağmalamasından personellerin sıkıntı çalışma şartlarına dek uzanmaktadır. Kentle ilgili birinci monografidir. Birebir yıl yayımladığı Bir Müstemleke Harbinin Tarihi’nde ise yeniden maden işletmesi üzerinden kentin sömürgeleştirilmesini mevzu etmektedir.
Bir Yudum Soluk adlı röportajı yeraltındaki çalışma şartları, madencilerin hayatından kesitlerle belgesel niteliğindedir. Ahmet Naim’in şahsen ocağa inerek “Maden Emekçilerinin Ocak İçi Yaşantıları”na yerinde tanıklıkla gerçekleştirdiği röportaj, çeşidinin birinci örneklerindendir. Bu çalışmada kendisine rehberlik eden Ethem Çavuş’u merkez alan Yeraltında Kırk Beş Sene-Bir Maden Personelinin Anıları da tekrar öncü bir çalışmadır. Yörede Maden Kurdu olarak bilinen Ethem Çavuş’un hayatıyla kentin tarihi iç içe verilir.
1886’dan 1931’e dek “mükellefiyet”; zarurî çalışma dayatmasıyla işçileşen Zonguldaklıların yaşadığı sancılı ve zarurî değişim, mevtle burun buruna çalışma ve yaşamadan doğan tecrübeler, gelenekler, tabirler, söylenceler, maden çalışanı bayanlar “maden kurdu”yla birlikte karşımıza çıkmaktadır.
Halkın “Kanca Ahmet” ismini taktığı muharrir, ocağı, kömürü, yeraltı çalışanını birinci kere hikayeleştiren isimdir. “Sanatla işlenmiş belgeler” olarak nitelenen bu hikayeler 1968’de Mehmet Seyda’nın sunuşuyla Kuduz Düğünü ismiyle İstanbul’da yayımlanmıştır. Ondan tam 41 yıl sonra Ahmet Naim’den diğer bir seçki de Hürriyet Yaşar’ın düzenlemesi ve Ateşnefes ismiyle yayımlanacaktır.
Sayfalar, satırlar ortasında kömürün ve madencinin izini sürmeye devam edeceğiz. Ve göreceğiz ki, yüz yıldır neredeyse birebir yazı, birebir yazgı devam ediyor.
YARIN: SİYAH AKAR ZONGULDAĞIN DERESİ…