Cömert Uygar Erdem*
29 Temmuz tarihli Resmi Gazete’de ÇED Yönetmeliği yayımlandı. Tekrar yayımlanan yönetmelikle ilgili söylenecek birçok tenkit var. Bir kısmı, yönetmeliği yayımlayan etraf hukukçusu meslektaşlarım tarafından da dillendirildi. Onlara katıldığımı belirtip, burada kendi eklemelerimi yapmak istiyorum.
ÇED MEVZUATINI, KALKINMA VE YATIRIM PROGRAMLARI DİZAYN EDİYOR
İlk sefer 1993’te yayımlanan yönetmelik, devir dönem revize ediliyor, devir dönemse sil baştan yazılıyor. Yürürlüğe girdiği günden bu yana 16 kere kısmi revizeye uğrayan, 6 sefer de yine yayımlanan yönetmelikten kelam ediyoruz. Bu değişiklikler elbette ki yalnızca yargı kararlarından kaynaklanmıyor. İktidarın kalkınma, yatırım programları ile şirketlerin lobicilik faaliyetleri de ÇED mevzuatını her seferinde yeni baştan dizayn edebiliyor.
YEŞİL KALKINMANIN ESİNTİLERİ
Bakanlık, yeni yönetmelikte “yeşil kalkınma hedefleri” kapsamında değişiklik yapıldığını aktardı. İktidarın yeşil kalkınma olarak nitelendirdiği maksatlar, Paris Mutabakatı’nı yürürlüğe koyduktan sonraki süreçte lisana getirilen “green deal” (yeşil mutabakat) çalışmalarının bir kesimi. Fikrimce de iktidarın yeşil kalkınma ihtilali olarak nitelendirdiği süreci işletişindeki yaklaşım, ÇED Yönetmeliği’ne de aktarılmış.
MUHATABINI DIŞARIDA BIRAKAN SÜREÇLER
Yeşil mutabakat sürecine ait uyum Bakanlıklar ve patron örgütleri eliyle yürütülürken, iklim krizinin gerçek mağduru olarak yurttaşlar, sivil toplum, meslek kuruluşları, sendikalar sürecin büsbütün dışında. Bu saydığım oluşumlar, pazarlık adabı yürütülen süreçte, salon etkinliklerinin iştirakçisi olmaktan diğer bir hakka sahip değiller. Tıpkı yaklaşım ve amaç ÇED Yönetmeliği’ne yansıtılınca, dernekler, vakıflar, sendikalar, meslek kuruluşları sürecin dışına çıkarılmış, yatırımcı ile Bakanlık ortasında götürülen müzakerede bireyler etkisizleştirilmiş. Bunu hem halk tarifindeki değişiklikten, hem de ÇED raporunun kapsamını belirleyecek üniversite, belediye, meslek örgütü, sendika üzere kuruluşların katıldıkları toplantı etabının kaldırılmasından anlayabiliriz.
Önceki düzenlemede, hukukî kişi olarak tanımlayabileceğimiz dernek, vakıf, meslek odası, birlik üzere tüzel oluşumlar, artık “ÇED” sürecine katılma hakkına sahip değiller. Bu durum, ÇED sürecindeki toplantılara dernek, barolar ve öbür meslek odalarının iştirakini, katılsa dahi kelam hakkı almasını engellemeye yönelik. Bilimsel manada da mevzunun uzmanı olarak nitelendirebilecek oluşumlar sürecin dışına itiliyor.
Maalesef etraf idaresinin tertibi Bakanlık ve yatırımcı ortasında alaka ile dizayn ediliyor. Bakanlığın Alo Çevre-181 diye vilayet ve ilçe müdürlüklerinde yaptığı afiş çalışmaları dahi şahıslara değil, yatırımcılara yönelik bilgilendirme hizmeti. Süreçte projenin tesir alanındaki birey ya da kümeler, baroların kent ve etraf hukuk kurullarından, mühendis ve tabip odalarından, ekoloji örgütlerinden mevzuya dair teknik, türel taraftan takviye almak zorunda kalıyorlar. Öte yandan, kelam konusu süreçlere dahil olmak, bu saydığım toplulukların doğal varlık nedeni. Yani, bireyler yardım istiyor diye değil, kendi tüzükleri gereği de bu sürece dahil olmaları gereken türel oluşumlar, bir yönetmelikle sürecin dışında bırakılıyor.
ONLINE TOPLANTI İŞTİRAK HAKKINI KISITLAYACAK
Yönetmelikle ÇED raporunun içeriğinin oluşturma basamağı ile ÇED raporunun içeriğini tartışma kademelerine da ayarlar çekilmiş. ÇED raporunun incelendiği İnceleme Kıymetlendirme Kurulu toplantıları online olarak yapılabilecek. Uygulamada, birey ve toplulukların bir bütün bindirme yapmadıkları toplantılar, projeyi kendileri de çok düzgün bilmeyen ve buyruk icabı orada olan kamu vazifelileri ve şirket çalışanlarının seremonisiyle tamamlanıyor. Sürecin dışına itilen hükmî kişilikler ise bu hususta, panzehir vazifesi üstleniyorlar. Gerze’deki termik santral projesi, Fatsa’daki altın madeninin kapasite artışı başvurusu üzere süreçler inceleme ve kıymetlendirme komitelerinden geçemediği için rafa kalktı.
KAPSAM BELİRLEME TOPLANTISI KALDIRILDI
ÇED raporunun kapsamı, içeriği, iskeleti ilgili kamu kuruluşu, üniversite, meslek odası, sendika vs. kuruluşların da dahiliyle oluşan komite tarafından, kapsam belirleme toplantısında kararlaştırılırdı. Yeni yönetmelikle bu toplantı kaldırıldı, ÇED raporunun içeriğini hazırlama vazifesi ise Etraf, Şehircilik ve İklim Değişiklik Bakanlığı’na verildi. Bakanlık, bu işi kendi inhisarına alarak, komitenin müdahalesini de kısıtladı. Bakanlık, bunu ‘işler gecikiyordu’ bağlamı üzerinden savunabilir. Lakin, işlerin oldu bittiye getirildiği anlarda, özel format evrakındaki şartların nasıl ihlal edildiğini de biliyoruz. Berat Albayrak’ın büyük projesinin, jet süratiyle ÇED raporu hazırlanan Eskişehir’deki Alpu Termik Santrali projesinin özel formatına ters olarak, ÇED raporunu hazırlayan grubuna Hidrojeoloji Mühendisi ve Harita Mühendisi dâhil edilmemişti. Bu davada, eksper raporundaki olumsuz tespitlere karşın hala karar verilmediği bilgisini parantez içinde sunayım.
YEŞİL DÖNÜŞÜM AMAÇLARI GÜNEŞİ, KÖMÜRÜ VE NÜKLEERİ BİREBİR TASTA SUNUYOR
HES ve RES üzere projelere kapasite ayırt etmeksizin ÇED raporu hazırlanması şartı koyan yeni yönetmelik, güneş gücü, nükleer ve maden projeleriyle ilgili daha esnek bir hale büründü. Rusya-Ukrayna Savaşı’nın güç piyasasına yarattığı krizinin de sağladığı fırsatla yeşile bürünen nükleer teknolojinin atıklarının idaresine dair süreçleri de ilgilendiren projelerle ilgili ÇED raporu hazırlanması zorunluluğuna dair değişiklikler bulunuyor. Madene ve güneşe yatırımın artacağının işaretini veren yönetmelikte güç krizinin baş failleri metal sanayisi, inşaat dalına, atık bölümüne ÇED raporu hazırlamadan, ÇED Gerekli Değildir kararları alarak süratlice faaliyete geçme kolaylıkları sağlanıyor. Yani iktidarın yeşil kalkınma maksatları, dönüşümü adilleştirmek yerine süreci hızlandırmaya odaklı.
SONDAJ İSMİ ALTINDA ÇED’SİZ MADEN ARAMALARI ARTACAK
Yeni yönetmelikle, karot, kırıntı ve numune almak usulleriyle yapılan maden aramalarına ÇED muafiyeti verildi. Daha evvel İliç’teki maden projesiyle ilgili yazımda, “İliç ile başlayan çizgi, Kemaliye, Ovacık, Hozat, Pülümür, Sivas’ın Divriği, Kangal ve Malatya’nın Arapgir ilçelerini kapsayan büyük bir madencilik dalgasını doğurabilir” tabirlerini kullanmıştım. Bu alanlarda, Maden Kanunu’nda yer alan bir kararı münasebet sunarak ÇED başvurusu dahi olmaksızın sondaj süslü maden aramaları yapılıyor. İliç’teki Anagold’a ilişkin projenin devamı olarak Kemaliye, ÇED başvurusu olmadan yapılan sondajlar, Erzincan Yönetim Mahkemesi tarafından sondaj ile maden araması yapamazsın denilerek iptal edilmişti.
ÇED KARARININ GEÇERSİZLİĞİNİ YALNIZCA PROJE SAHİBİ Mİ İLERİ SÜRECEK?
Yeni yönetmeliğe nazaran, ÇED Olumlu ya da ÇED Gerekli değildir kararından sonra 5 yıl içerisinde zorlayan bir sebebe dayanmaksızın yatırıma başlanılmaması halinde, ÇED Olumlu ya da ÇED Gerekli Değildir Kararı geçersiz sayılacak. Yeni yönetmeliğe nazaran, yatırıma başlanılmamış projenin ÇED kararının geçersiz sayılabilmesi için proje sahibinin başvurusu şart olarak sayılmış. Yönetmeliğin eski halinde, bu türlü bir müracaat şartı yoktu. Halk da başvurarak ÇED kararının geçersiz sayılmasını sağlayabiliyordu. Örneğin Rize Hemşin’deki Dikmen HES projesinin ÇED Olumlu kararı bu formda yurttaşların başvurusu sonrasında geçersiz sayıldı.
YARGI KARARINI ZORLAYAN SEBEP YAPAN BAKANLIK, CENGİZ’İN DAVASINA BİNDİRME Mİ YAPIYOR?
Yönetmelikte, yatırıma başlamamanın zorlayan sebepleri ortasında, yönetim mahkemelerinin verdiği yürütmeyi durdurma ya da iptal kararları da sayıldı. Ne hikmetse, Çanakkale’de Cengiz İnşaat’a bağlı Truva Madencilik’e ilişkin “Halilağa Altın ve Bakır Madeni İşletmesi” isimli projenin 2012 tarihli ÇED Olumlu kararıyla ilgili görülen davada Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın savunması ile birebir. TEMA’nın yatırıma başlanılmadığı için ÇED Olumlu kararının geçersiz sayılmasına ait başvurusunu, Bakanlık Çanakkale Yönetim Mahkemesi ile Danıştay 14. Dairesi’nin verdiği yürütmeyi durdurma ve iptal kararlarını zorlayıcı sebepten sayarak reddetmişti. Bakanlık, yürüyen davaya bir bindirme yapıyor üzere.
*Avukat