Erol Çatma, maden işçiliğinden emekli olduktan sonra madencileri anlatan beş kitap yazdı. Kitap yazmak için Osmanlıca öğrenen Çatma, çalışmalarını hala konutunda sürdürüyor. Yazdığı kitaplarla madencilik tarihine ışık tutan Erol Çatma ile maden işçiliğinden araştırmacı yazarlığa giden seyahatini konuştuk.
Soma’ya dönüş yolunda geçirdikleri trafik kazasında vefat eden Tahir Çetin ve Ali Faik’in vefatını duyduğunda “sanki birlikte madene girmişiz, birlikte örgütlenmişiz üzere sarsıldım.” diyen Çatma, “Bütün ömrüm ve gayretim gözlerimin önünden geçti. Bilhassa 1980’ den sonra birçok sendikacının, endişeden pustuğu yahut kendini ve emekçiyi sattığı, çalışanın aidatlarını çalıp milyoner olduğu devirde kolay yetişmiyor bu türlü emekçi sınıfı önderleri” diyor.
‘EMEKLİ OLDUKTAN SONRA YAZMAYA BAŞLADIM’
Maden işçiliğinden memleketler arası makalelerde kaynak olarak gösterilen kitap yazarlığına uzanan farklı bir hikayeniz var. Hangi şartlarda yazmaya karar verdiğinizi sizden dinleyelim…
Babam madene birinci sefer 1930 yılında gelmiş. Ben de 1951 yılında Dere Mahallesi’nde dördüncü çocuk olarak doğmuşum. Küçükken elimizde bir su ibriği, bir de bardak olur, beş bardağı beş kuruşa su satardık. Büyüklerimiz derme çatma tahtalardan boya sandığı yapar, beş kuruşa amele postallarını boyardık. Bazen de annemle Dilaver taş tumbasına kömür toplamaya giderdik.
1963-64 yılları bize ekonomik olarak ağır gelmeye başladı. İstanbul’da okuyan ağabeylerim nedeniyle babamın aylığı yetmiyordu. Annemle tabip, avukat ofislerini paklığa gidiyorduk. Okulda yalnızca edebiyat dersim çok başarılıydı. Bu nedenlerle lise ikinci sınıfta okumayı bıraktım. 1970 yılının birinci ayında tesviyeci olarak bir atölyede çalışmaya başladım.
Bu devirde kitap okumayı çok seviyordum. Cumhuriyet, Milliyet gazetelerini takip ediyordum. Bütün bu öykünün içinde benim için dönüm noktası 21 Nisan 1976 tarihidir. O gün bir tesadüf sonucu DİSK’e bağlı bir sendikaya gittim. Türkiye’de birinci sefer kutlanacak “1
Mayıs” afişlemesinde misyon aldım. Gece yarısı Kilimli maden bölgesinin ortasında önümüzü polisler kesti, bizi karakola götürdüler. Bu benim için bir başlangıç oldu. Baş komiser afişin manasını sorunca, bir arkadaşımız izah etti. “Dünyanın emeğin gücü sayesinde döndüğünü” birinci sefer orada duymuş ve kabullenmiştim. Sabahleyin atölyeye gidince arkadaşlarımın bana bakışlarının değiştiğini gördüm. Bütün personeller afişleri görmüş ve benim de içinde olduğum gurup tarafından yapıştırıldığını öğrenmişlerdi. Diğer bir Erol Çatma olup çıkmıştım, emek
adına âlâ bir iş yapmanın ne olduğunu o gün öğrendim. Ölünceye kadar devam edecek emek hengamesi sürecim böylelikle başlamış oldu.
1976 ile 1984 yılları ortası fırtına üzere geçti, faşizmin şiddetinden biz de nasibimizi aldık. Yöneticilerimiz 12 Eylül faşist darbesini ‘askersel devirme’ darbeyi yapanları da ‘demokrat’ olarak tanımladılar! Sonra topluca tutuklandık ve mahpus yattık. Mahpustan çıkınca bir devir şaşkınlıkla geçtikten sonra her şeyi açığa vurmayı onurumuza yediremediğimiz için çıkış yolu aradık. Bu yaklaşım, bizi ruhsal çöküntüye sürüklemekle kalmadı, gelecek jenerasyonlara karşı da ağır bir sorumluluk ve töhmet altına soktu. Bu durum, bizim gelişmemizi ve değişmemizi de engelliyordu. O bakımdan önüme koyduğum birinci maksadı gelişme ve yenilenme olarak belirledim. Emekli olduktan sonra yazmaya başladım. Osmanlıca yüklü dokümanlarla çalıştım. Bunun için muazzam bir alt yapı ve bilgi donanımı gerekiyor. Doğal ki
yazdığınız coğrafyanın geçirdiği ekonomik ve toplumsal süreci de yeterli anlamanız gerekiyor.
‘NİZAMNAME İLE ERKEK NÜFUSU ZORLA MADENE SOKULDU’
Zonguldak madencilerinin tarihini kaleme alan bir emekçi olarak, emekçilerin ve bölgenin tarihini Osmanlıca dokümanlardan yararlanarak anlatıyorsunuz. Yeni bilgiler içeren “Asker İşçiler” kitabınızın bir kısmı da Osmanlıca evraklardan oluşuyor. Bu evraklar ışığında çocuk işçiliğin Osmanlı’daki tarihçesini bize anlatır mısınız?
Akademisyen Ahmet Makal’ın, havzadaki çocuk işçiliğin tarihi boyutu konusunda büyük eksiklikler olduğunu söylemesi, bana değerli bir misyon yükledi. Osmanlı’da havzadaki taşkömürü üretiminden evvel madenlerde çocukların çalışma şartlarını araştırmaya başladım.
Osmanlı Hukukuna nazaran çocuk ve rüşt kavramı kelam konusu olduğu vakit bir köydeki on üç yaşından büyük olan erkeklerin tümü mükellef olarak madenlerde çalıştırılabiliyor. On üç yaşın taban hudut olmasına karşın, Osmanlı için hayati kıymet taşıyan madenlerde çocuk işgücünün taban yaş altında da geçerli olabileceğini düşünmek hiç de abartı olmaz.
Bahriye Nezareti’nin buharlı gemileri başta olmak üzere, askeri fabrikalar, gitgide artan demiryolları, gazhaneler, Osmanlı’nın kömür muhtaçlığını artırıyordu. Münasebetiyle kömür üretiminin bir disiplin altına alınması gerekiyordu. Bu nedenle Dilaver Paşa Nizamname’sini yürürlüğe koydular.
Nizamnamenin mevzumuzla ilgili 21. unsuru şu formdadır: Maden ocaklarında çalıştırılacak personel (Kazmacı-Küfeci- Direkçiler) Ereğli Sancağı’nda bulunan 14 ilçe halkına hastır. Bu ilçelerin yeni nüfus kayıtlarına nazaran 13 yaşından 50 yaşına kadar olan erkeklerden hasta ve sakatların ayrılarak, sağlamları kayda geçirilip, aşağıdaki tekniğe nazaran işe alınırlar.
Bu nizamnameyle erkek nüfusun zorla madene sokulma periyodu başlamıştır. Doğal olarak firarlar süreklilik kazanmış, bunu durdurabilmek için bütün emekçileri asker statüsüne sokmuşlar, askeri kanunlarla tutuklamışlar, prangaya vurmuşlardır. Bunlar da yetmeyince firar edenleri yakalamak için özel zaptiye birlikleri devreye sokulmuştur. İşin en berbatı on üç yaşında ve daha küçük yaşta, amele diye tanımladıkları çalışanların çocuk olduklarını
görmezden gelmişlerdir. Aşar vergisinin ve öbür vergilerin vakit zaman artırılmasıyla
kadınların en az madendeki personeller kadar sömürüldüğü, baskı gördüğünü ve zaptiye baskılarına maruz kaldığını da belirtmeden geçmeyelim. Çocuklar havzada 1840-1865 devrinde, son derece ağır şartlar altında, dar yerlerde çalışmış ve küfecilik yapmışlardır. Çalışma şartlarının son derece berbat olduğu madenler, diz uzunluğuna kadar çamurlu sularla kaplıydı. İşletmeler, maliyetleri düşürmek derdiyle hiçbir personel sıhhati, iş güvenliği tedbiri almıyordu.
‘OLAYIN SOSYOLOJİK VE RUHSAL SONUÇLARI ÖNEMLİ’
Peki, çalışmalarınızda çocukların maden ocaklarında çalıştırılmasıyla ilgili ne tıp somut dokümanlara ulaştınız?
Havza tutanaklarında; iş kazalarında ölenlerin isimleri, köyleri ve kısmen de yaşlarına ulaşabiliyoruz. 16 yaşından küçük olan çalışanlarla ilgili birkaç tutanak örneğini size aktarayım:
99 numaralı Abdurrahim ocağında, eylülün üçüncü pazar gecesi, saat 11’de, perşembe nahiyesi amelelerinden, Sakaoğlu Nuri ve Veli’nin ellerindeki kandilden grizunun ateş almasıyla Veli, ocak içinde kalmış, tahminen 20 yaşında olan Nuri Bin Ali, bedeninin açık olan yerleri çeşitli derecelerde yandığından hayatı tehlikededir.
Aynı divandan Dedeoğlu Recep Bin Hasan tahminen (14) yaşında olup, açık yerlerinin yanmasıyla yaralı, Bostancıoğlu Hasan Bin Hasan (14) yaşında olup, çenesinde ve bedeninin sol cihetinde, ikinci ve üçüncü derecelerde yanık olduğu, Sakaoğlu Durmuş Bin Hasan tahminen (14) yaşında, açık yerlerinden yaralı olup tedavi için hastaneye alındı.
Mahmut Çelebioğlu İbrahim, tahminen 15 yaşında olup ocaktan dışarıya çıkarıldığında, muayyen yerlerinde yaraları vardı, ocak içinde karbon monoksit gazından boğularak vefat ettiği anlaşılmakla, ocak içinde kalmış olan Veli’yi çıkartmak için, ocağın havasının temizlenmesine çalışılmaktadır. 3 Eylül 1895.
Eylül’ün 16. perşembe gecesi saat 10’da Karamanyan şirketinin 280 numaralı kuyu ocağında grizu infilakıyla 6 amele çeşitli derecelerde yanarak Mevkii Hastanesi’ne getirilmiş, muayene ve tedavileri arz kılınmış idi. Bunlardan, Bartın Kazası Arfunda divanından; Molla Salih oğlu Veli bin Ömer, Zerzene karyesinden Nizam oğlu Osman, Hamit oğlu Şaban Bin Musa, Karahüseyin oğlu Ali Bin Osman, Hamidiye kazası, Kumtarla divanından Hatiboğlu
Mustafa bin Durmuş, Bartın Kazası, Uluköy nahiyesinden, Salih Oğlu Yusuf Bin Salih’in 1–2–3–4 derecede yanık olduğu müşahede olundu.
Buna sebep ise, gece saat 10’da yanlarındaki, Kandilci Hatipoğlu Mustafa Bin Durmuş’un, taşıdıkları direkler için “daha ileri getirin” diye talimat vermesi üzerine, üstte isimleri yazılı altı kişi, iki otomobil direği daha ileriye yani nefeslik olmayan mahalle götürmüşlerdir. O mahalde nefeslik olmadığı üzere hava pervanesinin dahi işletilmemekte olduğundan, amelelerin ellerindeki açık kandilden grizunun ateş almasıyla altı amelenin türlü derecelerde yaralanmasına neden olduğu tabirlerinden anlaşılmıştır.
Bu amelelerden; Uluköy nahiyesinden, tahminen 13 yaşında Salih oğlu Yusuf Bin Salih, Ekim’in 18’inci cumartesi günü vefat etmiştir. Öbür dört kişi Merkez Hastanesine gönderilmekle, bunlardan; 16 yaşında Mustafa Bin Durmuş 24 Kasım 1905’ de, 14 yaşında Ali Bin Osman 3 Aralık 1905 de, 12 yaşında Nizam oğlu Osman, 4 Aralık 1905 de, 12 yaşında Veli Bin Ömer 18 Aralık 1905 de vefat eyledikleri, öbürleri, Zerzene nahiyesinden Hüseyin Oğlu Ali Osman Çavuş ile Hamitoğlu Şaban amelelerin hanelerine gönderildiğine dair rapor tanzim edildi. 25 Ocak 1895
“Ölümlü nakliyat kazası- yaşı küçük amele” başlıklı bir öbür kayıtta ise şöyle denilmektedir:
Cuma günü saat 10’da Şirketi Osmaniye’nin Damağılı ocağında Zonguldak kazası Kurt Karyesinden amele Hasan Bin Hüseyin’in vefat ettiği arz olunur. İtalyan Petro Kavanni, varagele başına gelerek 14 yaşında Samsunlu dümenci Ahmet’e “aşağıda otomobiller boş duruyor, niye çekmiyorsun” diyerek baskı yapmıştır.
Dümenci şaşırarak, aşağıdaki otomobillerin durumunu düşünmeden dümeni açmış, arabayı salıvermiştir. Başkalarının tabirine nazaran, Dümenci Ahmet, halatın boş geldiğini görerek, olanca gücüyle arabayı durdurmaya çalıştıysa da şimdi, 13–14 yaşlarında olup gücü yetmediğinden başaramamıştır. Aşağıda zincir takmakla vazifeli bulunan Ahmet, hızla gelen otomobilden kurtulamayıp sıkışarak ölmüştür.
Mütalaa; Varagelede dümenci görevi 13–14 yaşlarında çocuğa verilmiş. Bu işi, güçlü ve bilgili amelelere yaptırmak gerekir. 5 Haziran 1900 Tarih sırasına nazaran iş kazalarında ölen çocuk personellerden birkaçını yansıttım. Madenlerde 1893–1907 yılları ortasında 222 kaza olmuş, bu kazalar sonucunda 121 mevt, 102 yaralanma gerçekleşmiştir. Emekçi vefatına yahut yaralanmasına yol açan kazalar ise, grizu infilakları, göçükler ve kömür nakliyatından meydana geliyordu.
Özellikle, 10 Temmuz 1908’ de Meşrutiyetin ilanından sonra kâfi olmasa da madenlerle ilgili toplumsal siyasetlerin kısmen de olsa geliştiğini, bilhassa madende çalışma yaş sonunu 16’ ya çıkartıp, bunun için efor sarf edildiğini dokümanlardan görebiliyoruz. Elbet bahse yalnızca, madenlerde çalışan çocukların iş cinayetlerine uğrayıp ölmesi yahut sakat kalması açısıyla bakmak kâfi değildir. Olayın sosyolojik ve ruhsal boyutları da epey kıymetlidir. Bu bahis, ayrıyeten tartışılması gereken bir mevzudur.
‘HİÇ KİMSE EMEKÇİ SINIFI AYAĞA KALKACAK DİYE HAYAL KURMASIN’
İşçi sınıfı hareketinin bahis edildiği bir toplantıda “bizim personelimizin oturduğu minder yanacak; yoksa kalkmaz” diyorsunuz. Lakin birebir vakitte yazdığınız kitaplarla emekçi sınıfı hareketi konusunda beslediğiniz umutları da ortaya koyuyorsunuz. Pekala, emekçi sınıfının durumunun her geçen gün berbata gitmesine karşın sizce oturduğu minder hiç yanmayacak mı?
“Sınıf mücadelesi” ya da “sınıf savaşımı” kavramını birinci olarak Karl Marx ele almış ve 1848 yılında Friedrich Engels’le birlikte kaleme aldığı Komünist Manifesto isimli yapıtta “Şimdiye kadarki bütün toplumların tarihi, sınıf savaşımları tarihidir” demiştir. Marx’a nazaran, kapitalizmde üretici durumda bulunan ama- bu durumuna karşın- üretim araçlarının burjuvazinin özel mülkiyetinde olmasından ötürü sömürülen emekçi sınıfının, bu sömürüden kurtulması için, burjuvazinin iktidarına son vermesi ve üretim araçlarını kamulaştırması gerekmektedir. İşte bütün uğraş bunun için yapılır.
Gelmiş geçmiş emekçi sınıfı ayaklanmaları bugünkü toplumsal siyasetlerin ve sair hakların sermaye sınıfı devletinden uğraşla alındığının bir göstergesidir. O nedenle bütün çabalar boyunca mahpus yatanlara, ölenlere, zulüm çekenlere hürmet duymak, onların bizlere bıraktığı mirasa sahip çıkıp bu hakları geliştirmek ve nihayetinde burjuva devlet yapısını yok etmek temel görevimizdir. Natürel ki sermaye sınıfı da sömürünün sürekliliği yani kendi sınıfının egemenliği için birçok önlemler yaratmıştır. Bütün çekincesi top yekûn bir ayaklanmayla iktidarı kaybedip üretim araçlarının elinden alınmasıdır. Bilhassa Proletarya Enternasyonalizmi en fazla dikkat etmemiz gereken bir bahistir. Manifestoda bu bahis, “Bütün ülkelerin emekçileri birleşin” cümlesiyle yansıtılmıştır.
Bütün bunların yanında sorunuza dönecek olursak; 1990 grevi ve yürüyüşünün bil fiil içindeydim. 100 binlerle tabir edilen grev ve Ankara yürüyüşü hala daha anlaşılamadı. Aylar boyunca kent merkezinde her gün 10 binleri aşan büyük bir kararlılıkla yürüyen personellerin aksiyonu olarak başlayan grev, sayısal olarak personel dışından insanların iştirakiyle güçlendi. Personel ve halk hareketi bir görünüm kazandı. Havzada ve çabucak hemen Türkiye’de o devirde Zonguldak’a gelmeyen solcu tek bir örgüt kalmadı. Sloganlar vakitle demokratik istemlerden, Özal düşmanlığına dönüştü. Sonra da Şemsi Denizer ve Turgut Özal’ın karizma yarışına…
Ankara’ya yürüyeceğiz dedi lider, zira Zonguldak’ta kent içinde yürürken dışardan gelenler gitgide çoğalıyordu. Beşerler kalabalıktan güç alarak daha çok hırslanıyor daha kararlı oluyordu. İşte o vakit Zonguldak’tan dışarı çıkmamalıydık lakin çıktık. Yürüyerek Mengen’e geldiğimizde dozerleri gördük; Şemsi Denizer’in bir işaretiyle geri döndük. Halbuki dönmememiz gerekirdi.
İşte bugün de hiç kimse “işçi ayağa kalkacak, biz de öncülük yaparız” diye hayal kurmasın. Evvel sosyalist, devrimci, öncü yahut kendini diğer formda tabir eden beşerler kendilerini değiştirmelidir. Sonra diğerlerinin değişimine yararlı olmalıdır. Bu da bir iki kitap okumakla yahut bir iki bildiri dağıtmakla, üç kişi bir ortaya gelerek çadır kurar üzere parti kurmakla olacak şeyler değildir.
‘TESLİM OLMAK YOK DİYORLARDI’
Yoldaşlarınızla birlikte direngen ve ısrarlı bir uğraş sürdürüyorsunuz. Bu çetin seyahatte Soma’ya dönüş yolunda Ali Faik ve Tahir Çetin’i kaybettiniz. Bu çabanın içinde verdiğiniz kayıplar size neler hissettirdi? Hayata bakışınızı, direnme dileğinizi nasıl etkiledi?
Madenlerde birçok akrabam ve arkadaşım öldü. Hayatınızı sınıfı uğraşına vermiş bir arkadaşınızı iş cinayetinde kaybederseniz, yıkılırsınız, uzun vakit sürer bunun acısı. Öbür ölümlere benzemez bu vefatlar, bir diğer olur yoldaşların, dava arkadaşlarının mevt acısı.
Soma grizusunun mahkeme seyrini dâhil oradaki çabayı takip ettiğim üzere, dört sene evvelki anma yıl dönümünde de gitmiştim Somaya. Soma personelleri Ankara’ya yürüyecek denilince saniye saniye dinledim haberleri. Liderin dönüş açıklamasını yaptığı anı hatırlıyorum. İki yiğit emekçi sınıfı başkanının mevt haberlerini sabaha karşı medya alt yazı ile verdi. Üç-dört günden beri uykusuz kalmışlar ve yorgundular. Kolay değil 17 sefer gidip gelmişlerdi Ankara’ya. Bir sonuç alamamışlardı. Fakat onlar her kezinde sınıfsal hallerini açık açık koyuyorlardı, teslim olmak yok diyorlardı.
Tahir Çetin ve Ali Faik’in vefatını duyunca güya birlikte madene girmişiz, birlikte örgütlenmişiz üzere sarsıldım. Bütün ömrüm ve uğraşım gözlerimin önünden geçti. Bilhassa 1980’ den sonra birden fazla sendikacının, endişeden pustuğu yahut kendini ve emekçiyi sattığı, çalışanın aidatlarını çalıp milyoner olduğu periyotta kolay yetişmiyor bu türlü emekçi sınıfı liderleri.
Onların uğraşı ve vefatı bana; yıllarca sınıf çabası yaptığımızı söylesek de bu işin sandığımızdan ne kadar önemli bir çaba olduğunu hatırlattı. Daha uygun örgütlenmeliyiz, hiç tartışmasız personel sınıfını birleştirmek için olağan üstü çalışmalar yapmalıyız. Doğal ki bunu becerebilmek için Tahir Çetin ve Ali Faik üzere kişilikli bir personel önderi olabilmeliyiz.