Türkiye Cumhuriyeti tarihine asker ve sivil olarak 66 yıl damga vuran İsmet İnönü’nün bu hizmetleri birilerince yok sayılarak, tarihi gerçekler saptırılmaktadır. Geçmişini saptıran milletlerin geleceklerinin olmadığını da yeniden tarih yazmıştır.
İsmet Paşa, Lozan’da 1. gün, kimseden müsaade almadan yaptığı açılış konuşmasında: “Bütün uygar uluslar üzere özgürlük ve bağımsızlık” istediğimizi vurgulamıştır. Paşa’nın bu çıkışı, diplomatik kurallara alışılmamış görülmüşse de o bu davranışıyla Konferansa eşit haklarla katıldığımızı göstermek istemiştir. Zira O, “Lord Curzon konuşursa ben de konuşurum” demiş ve İngiliz diplomatının konuşmaması halinde kendisinin de konuşmayacağını açıkça lisana getirilmiştir.
Lozan Konferansı’nda Amerikan Müşahit Şurasının üyesi olan John Grew, Lord Curzon’un İsmet Paşa’ya söylediklerini şöyle nakleder:
“İsmet, sen bana tıpkı laternayı hatırlatıyorsun. Bizi bıktırıp usandırana kadar daima birebir havayı çalıyorsun: Ulusal egemenlik, ulusal egemenlik, ulusal egemenlik. Bu kelamı duymaktan hepimize gına geldi.’”
Lozan Antlaşması’nın çıkmaza girme etabına geldiğinde İsmet Paşa, Lord Curzon’a:
“Memleketi esarete mahkûm eden bir evraka imza koyamam. …Hangi imtiyazlar, hangi sözleşmeler? Hangi şartlar altında verilmiş? Bilmiyorum ki imza edeyim. Bunları bana şovunuz, tetkik edeyim. Hayır, şimdiden, görmeden, bilmeden, anlamadan imza edemem.”
Lord Curzon’un yerine görevlendirilen Sir Horace Rumbold, Lozan’daki İsmet Paşa’nın muvaffakiyetini şöyle anlatır:
“Savaş meydanlarından gelen İsmet Paşa yalnızca usta bir diplomat değil, tıpkı vakitte bir devlet adamı olduğunu da kanıtladı.”
İngiliz heyetinin ikinci adamı William Tyrrell, İsmet Paşa’yı şöyle tanım ediyor:
“İki çeşit Türk biliyorduk. Biri eski Türk ki öldü. Biri de Jön Türk ki artık o da yok. Artık onlardan öteki bir tip görüyoruz, İsmet Paşa. O artık bizim için üçüncü Türk’ü canlandırıyor. Barışı bu Türk’le imzalayacağız.”
Amerikalı Müşahit John Grew şunları söylemiştir:
“Basın haberlerinden hepiniz öğrenmiş bulunuyorsunuz ki İsmet Paşa Lozan’da büyük bir diplomatik zafer kazanmıştır. Bütün Müttefik diplomatların sırtını yere getirmiştir. Bu olayı inkâr etmenin faydası yoktur.”
Gazi Mustafa Kemal Paşa, Lozan hakkında tespitleri şöyledir:
“Bu antlaşma, Türk ulusuna yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşması’yla tamamlandığı sanılmış büyük bir yok etme aksiyonunun çökertilişini yansıtan bir dokümandır. Osmanlı tarihinde gibisi bulunmayan bir utkunun eseridir.”
Sonuç;
Yukarıda kısaca anlatıldığı üzere, emperyalist ülkeler karşısında verilen Kurtuluş Savaşı’ndan sonra eşit şartları sağlayarak tam bağımsızlığını “kayıtsız şartsız egemenlik” unsuruyla kazanmak hakikaten akıllara sakinlik veren büyük bir tarihî muvaffakiyettir. Bu tarihi şuurla, küllerin yine doğan ülkenin tapusu olan Lozan Barış Antlaşmasına ve utkuyu kazandıranlara hürmetlerimizle…