Servet Yıldırım – Kovid-19 ile başlayan ve Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ile sürat kazanan farklı bir tartışma var: “Küreselleşmenin sonuna mı geldik?” Çok sağcı partilerin Avrupa’da yükselişi, artan jeopolitik parçalanma, global enflasyon, ekonomilerdeki çok oynaklık globalleşmenin geleceğine ait tartışmaları hızlandırdı. Bu kapitalizmin yaşadığı birinci globalleşme krizi değil. Birinci globalleşme devri teknolojik gelişmelerin yaşandığı 1800’lerin ikinci yarısında başlamıştı. Birinci Dünya Savaşı’na kadar sürdü. Globalleşmenin faziletlerinin tartışıldığı 40 yıllık bir devrin akabinde gelen 30 yılda ise iki büyük savaş yaşandı. Halbuki globalleşmenin ulusları birbirine yaklaştıracağı ve uyuşmazlıkları törpüleyeceği düşünülüyordu.
Küreselleşmenin ikinci kademesi İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle başladı ve1970’lere kadar sürdü. Evvelki üzere bu da teknolojik gelişmelerle beslenen bir periyottu. Globalleşmeye liderlik eden ve taraf veren birçok memleketler arası kurum bu periyotta ortaya çıktı.
Üçüncü globalleşme dalgası ise Sovyetler Birliği’nin 1991 yılı sonunda resmen çöküşü ve doğu bloku ile Çin’in dünya iktisadına ve ticaretine entegrasyonu ile başladı. Ortada yaşanan krizlere karşın globalleşmenin üçüncü dalgası hala devam ediyor. Lakin görünen o ki; an itibariyle dünya entegrasyon değil ayrışma yolunda. Küreselleşmenin suratı yavaşladı diyen de var, yavaşlamanın ötesinde bilakis döndü diyen de. Bilhassa globalleşme tersi çok sağın Avrupa’daki yükselişi globalleşmenin geleceğine dair kuşkuları arttırıyor. En son bu türlü bir şok Brexit ile yaşanmıştı.
Avrupa’da çok sağın yükselişi tehdit mi?
Hollanda’da Geert Wilders, Fransa’da Marie Le Pen, Macaristan’da Viktor Orban üzere başkanların akabinde İsveç ve İtalya’da da çok sağ parti önderleri siyaset arenasına güçlü giriş yaptılar. Çok sağın yükselişi birçok kişi için sürpriz oldu ancak süreci başından beri izleyenler yaklaşan tehlikeyi daha evvelden görmüşlerdi. Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden Suriye’deki iç savaşa, global enflasyondan güç krizine kadar tüm jeopolitik ve ekonomik gelişmeler çok sağın ekmeğine yağ sürdü.
Avrupa’da seçmenin çok sağ hareketlere yönelmesinin arkasında bir dizi ekonomik, toplumsal, politik ve kültürel neden var. Süreci başlatan gelişme 2008 krizi ve akabinde AB’nin yaşadığı borç krizi. Bu süreçte birçok Avrupa ülkesi katı istikrar paketleri uygulamak zorunda kaldı. Bu paketler orta direği zayıflatırken, gelir dağılımını bozdu.
“Establishment” partilerinin yetersizliği ve bu partilerin başkanlarının karizma eksikliği sağ seçmenin daha da sağa kaymasına yol açtı. Ancak Avrupa’daki çok sağı besleyen en büyük faktör ağır göç dalgası oldu. Aslında göçmen aksiliği yeni başlamadı; uzun yıllardır var. Trump’ın sürpriz bir formda lider seçilmesinin sırrı da göçmen tersi bölgeler ve seçmen kitlesidir. Trump üzere siyasetçiler göçmenlerin ya da sığınmacıların kabahat işlemeye meyilli olduğunu ve güvenliği tehdit ettiğini söyleyip oy istiyorlar.
Özellikle 2008 krizi sonrası artan işsizlik ve bozulan gelir dağılımının yarattığı tasa birçok ülkede çok milliyetçi hareketleri beslemiş, popülizme kayışı hızlandırmıştı. ABD, İngiltere, Fransa, Almanya ve İtalya üzere demokrasilerinin kurumsallaşması ile övünen ülkelerde göçmen tersi hareketler güçlendi. Göçmenlere ait datalar çarpıtılmaya başlandı, algılar bozuldu. Dünyada çok sağ ile merkez sağ birbirine yaklaşmaya başladı, göçmen aksisi hareketler güçlendi. Şu anda birçok ülkede yaşanan, bu sürecin devamından diğer bir şey değil.
İtalya’daki “Fratelli d’Italia” ya da Türkçesiyle “İtalya’nın Kardeşleri” 10 yıl evvel kurulmuştu. İtalya göçmen krizinden en fazla etkilenen ülkelerden biri. Tıpkı formda ekonomik krizleri en fazla hisseden, işsizliğin en yüksek seyrettiği ekonomilerden birine sahip. Münasebetiyle çok sağın yükselişi için uygun şartlar vardı. Fratelli d’Italia da bu rüzgarla oy patlaması yaşadı.
Bu yükseliş hem bu ülkeler hem de başkaları için tehditleri de beraberinde taşıyor.
Benzer nedenlerle Avrupa’da birçok ülkede liberal demokrasi yerini daha otoriter eğilimlere bırakıyor. Çok sağın bu yükselişi “Euro” birliğini önemli biçimde tehdit ediyor. Tıpkı biçimde AB’ye kuşkucu bakış bu hareketlerin tabiatında var. Bu süreçte birtakım ülkeler İngiltere’nin açtığı kapıdan geçmeyi tekrar gündeme getirebilir. Tüm bu teşebbüsler ayrılıkla sonuçlanmasa bile aslında problemli olan Euro’yu daha fazla baskı altına alabilir.
Aşırı sağın ekonomik ideolojisi korumacılığa dayanır, varlığın adil değil şövenist dağılımını öngörür. Küreselleşmeye soğuk bakar, hatta tehlikeli görür. İktisada müdahaleye açıktır. Göçmen tersliğini en sert biçimde uygular. Çok sağın Avrupa’daki yükselişi orada yaşayan ve çalışan milyonlarca vatandaşımız için tehdittir. Ana ticaret partnerimiz olan AB ile ekonomik bağlantılarımız açısından da bir tehdittir.
‘Made in…’ dalgası güçleniyor
Dünya siyasetinde hakim olmaya başlayan telaffuz “yerli ve milli” olabilmek. Trump’ın 2016 yılında iktidara gelmesi ile başlattığı “Made in USA” akımını öbür ülkelerde de görmeye başladık. Emel endüstrinin üretim yaparken daha fazla yerli girdi kullanmasını teşvik etmekti.
Yerli ve ulusal akımının gerisindeki nedenlerden biri kimi ülkelerin Çin’e ve güçte Rusya’ya olan çok bağımlılıktan duydukları rahatsızlık. Dünya genelinde Çin bağımlılığı 2000 yılına nazaran 3 kat artmış durumda. Avrupa, Rus gazı olmadan endüstrini çevirmekte zorlanıyor. ABD bu nedenle Çin’e karşı yaptırımlar uygulamaya başladı. Japonya, Çin’de yatırım yapan firmalarını geri çekmek için teşvik açıkladı. Bir çok ülke Çin’deki üretimlerini ve buradan yaptıkları tedarikleri öteki Asya ülkelerine kaydırmanın yolunu aramaya başladı.
Küreselleşme bitmiyor, form değiştiriyor
Küreselleşme an itibariyle tahminen de en yüksek düzeyinde. Bunda dijitalleşmenin de büyük katkısı var. Ticaret yolları eskisinden çok daha uygun. Hammaddeler bir yerden başkasına kolay kolay sevk edilebiliyor. Eserler tüketiciye sunulmak üzere hudutları kolay kolay aşıp pazarlara rahatça ulaşabiliyor.
Tablodan da görüldüğü üzere dünya ticaret hacmi son yıllarda pandemi ya da krizler nedeniyle vakit zaman gerilese de hala yüksek seviyede. Birebir biçimde direkt yatırımlar da iniş çıkışlara karşın yükselen bir trende sahip. Global iktisat de son yılların krizlerine karşın büyüyor. Toplam global GSYH 100 trilyon doları aştı. Firmalar milletlerarası piyasalardan borçlanmaya devam ediyorlar. Ülkeler ortasında sermaye akımları devam ediyor. Pandemi tesirinin sona ermeye başlaması ile dış turizm tekrar canlanmaya başladı. ABD yaptırımlarına karşın Çin milletlerarası iktisattan dışlanamadı. Tersine hala kıymetli bir kesimi; en fazla yabancı direkt yatırım çeken iktisat. Kuşak-yol projesi ile tesirini daha da arttırıyor.
Küreselleşmenin iki ülke ortasında çıkan savaş nedeniyle sona ermeyecek kadar güçlü olduğunu düşünenlerden biri olan Wharton’dan Profesör Exequile Hernandez’in dediği üzere kısa vadede kimi kesintiler olabilir lakin globalleşme orta ve uzun vadede devam eder. Zira firmaların ve ülkelerin bu bağımlılıktan çıkarları devam ediyor. Globalleşmenin ana sorunu büyümenin kapsayıcı, refah bölüşümünün ise istikrarlı ve adil olmaması.
Sorun liderlik
Krizin öbür boyutu globalleşmeye liderlik edecek kurumların durumu. IMF ve Dünya Bankası’nın yetersiz kalmasının akabinde G20’nin role aday olacağı düşünülmüştü ancak olmadı. G20 global iktisadın kıymetli kısmını temsil eden ülkelerin oluşturduğu jeopolitk bir platform. 2008 krizinde IMF ve Dünya Bankası’nın yetersiz kaldığı ortamda krize karşı tesirli bir platform haline geldi. Son noktada G-20’nin liderliğinin ötesinde kümenin geleceği tartışılmaya başlandı. Küreselleşme ölmedi lakin dünyanın bu süreci yönetebilecek güçlü ve kapsayıcı bir global bir liderliğe gereksinimi var.