Hasanoğlan Köy Enstitüsü araştırmaları üzerine ağırlaşan kanal, 1946 yılına ilişkin arşiv imajlarını paylaştı.
Amerikalı anlatıcı şu tabirleri kullandı: “Öğrenciler güne halk oyunlarıyla başlardı. Köy Enstitüsü olarak bilinen bu en kıymetli gelişme, eğitim alanında değerliydi. Kız ve erkek öğrenciler birçok ağır işte birlikte çalışırdı.”
Hasanoğlan Köy Enstitüsü, 15’inci köy enstitüsüydü. 1941 ve 1947 yılları ortasında faaliyet gösterdi.
15 SORUDA KÖY ENSTİTÜLERİ
Zeki Sarıhan, 15 Nisan 2014 tarihli yazısında, Köy Enstitüleri’ni 15 soruda Odatv’ye anlattı:
17 Nisan 1940’ta TBMM’nde Köy Enstitüleri Yasası kabul edildi. Kuruluşlarının 74. yılında Enstitüleri anma toplantıları düzenleniyor. Bu vesile ile Köy Enstitüleri hakkında bildiğim gerçekleri 15 soruda özetlemek isterim.
1) NEDEN AÇILDILAR
Köy Enstitüleri, İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç’un 1939’da yayımlanan “Canlandırılacak Köy” isimli kitabında belirttiği münasebetlerle, kapalı bir iktisat ve toplum hayatı yaşayan Türk köyüne kapitalist bağları ve buna bağlı olarak da Kemalist ideolojiyi, köyden yetişmiş aydınlar yoluyla sokmak hedefiyle açıldılar. 1940 istatistiklerine nazaran nüfusun yüzde 75’i köylerde yaşıyordu ve köyde tahsil çağındaki çocukların lakin yüzde 25’i tahsil imkânına sahipti. Mevcut öğretmen yetiştirme sistemiyle köye ulaşmak ve köyün çehresini değiştirmek mümkün değildi.
2)ENSTİTÜLERİN BAŞKA EĞİTİM KURUMLARINDAN FARKI NEYDİ?
Türkiye’de Fransız eğitim sisteminden aktarılma bir eğitim anlayışı vardı. Bu sistem kentli burjuva toplumun gereksinimlerini göz önünde bulunduruyordu. Mevcut sistem, bilgi sahibi insan yetiştirmeye hizmet ediyordu. Bununla feodalizm yıkılamaz ve köy nüfusu kapitalizme açılamazdı. Enstitü öğrencisi hem bilgili hem de üretici olacaktı.
3)KÖY ENSTİTÜLERİ DEVRİMCİ KURUMLAR MIYDI
1940’ta Türkiye’de devrimci olan bir cumhurbaşkanı, hükümet yahut parlamento yoktu. Kemalist ihtilal kabuklaşmış ve halkın sırtına bir yük haline gelmişti. Enstitülerin sistemin aleyhine çalışarak emekçi ve köylülerin bürokratik-kapitalist bir iktidarı yıkması, yerine bir halk iktidarı kurulması hedefiyle var edildiğini söylemek zati mümkün değildir. Enstitülerle, 1940’a kadar ülkede yerleştirilmeye çalışılan siyasi ve toplumsal tertibi köye de taşımak isteniyordu. 17 Nisan 1940’ta Meclis görüşmelerinde yasaya tek bir muhalif oy bile çıkmaması, sistemin ondan beklentilerine ispattır. O periyotta ülkede özgür tartışma, gerçek bir parlamenter hayat yoktu. Bütün yasalar hükümetten geldiği üzere oy birliğe ile geçerdi.
4)ENSTİTÜLER, GEREK EĞİTİMDE, GEREK SİYASİ HAYATIMIZDA NEDEN UNUTULMAZ BİR İZ BIRAKTI?
Enstitüler, köyün eğitilmesi konusunda özgün bir buluştu. Türkiye’nin şartlarını hesaba katmıştı. Sadece bu durum eğitimcilerin ona ilgi duymasını haklı kılar. Ancak daha değerlisi, enstitü etrafı halkçı bir iklim sundu ve burada sosyalist görüşler filizlenmeye başladı. Şöyle de söylemek yanlış olmaz: “Enstitüler, sistemden kaçırılmış kurumlardır!” Fakat hiçbir sistem, kendi aleyhine işlecek bir uzvuna müsaade vermez. Periyodun iktidarı bu kaçağı çok geçmeden fark etti ve onu yola getirdi. İz bırakan, unutulmayan sistem değil, bu “kaçak”tır.
5)ENSTİTÜLERDE HALKÇILIK NASIL FİLİZLENDİ?
1940’ta Türkiye’de halkçılığı baskı altına almış siyasi bir tek parti idaresi vardı. Ama Türkiye büyük bir ülkedir. 1920’li yılların solculuğu bastırılalı şimdi 15-20 yıl geçmişti. Her an sola açılacak aydınlar mevcuttu ve bunlar CHP ve devlet içinde de bulunuyorlardı. İsmail Hakkı Tonguç, onun yardımcısı Ferit Oğuz Bayır, onların seçtiği okul müdürleri, hümanist Hasan Ali Yücel’in esirgeyici kanatları altında kendilerine mahsus bir alan yarattılar ve burada halka hizmet ruhuyla donanmış öğretmenler yetiştirmeye başladılar. 1940’ların iktidar ideolojisi olan Kemalizminin gerek halk için, gerek aydınlar ve gençlik için bir cazipliği kalmamıştı. O tarihlerde ülkede iki akım alttan alta aydınları etkiliyordu: Turancılık ve sosyalizm. Birtakım yüksek tahsil kurumlarında Turancılık, enstitülerde ise sosyalizm uç verdi. Yoksul Baykurt’un anılarında (Köy Enstitülü Delikanlı) bu durum açıkça anlatılmaktadır.
6)KÖY ENSTİTÜLERİ NİYE KAPATILDI?
Yönetim, kısa vakitte Enstitülerin onlar için çizilmiş hudutlar dışına taşmakta, yani “elden çıkmakta” olduğunu görerek, Tonguç başta olmak üzere yöneticilerini değiştirdi. Köy kalkınması için düşünülen programlar da artık hür piyasaya teslim edildiğinden enstitüler gereksiz hale getirildi, 1954’te isimleri da değiştirilerek klasik birer öğretmen okulu yapıldılar.
7)ENSTİTÜLER HEDEFİNE ULAŞTI MI?
Enstitüler, köyleri tanıyan, eli kalem tutan, vazifelerine bağlı bir öğretmen nesli yetiştirdi lakin onların köyün siyasi, ekonomik ve toplumsal hayatını değiştirmeleri mümkün değildi. Eğitim seferberliği; toprak ıslahatı ve endüstrileşme ile bütünleşemedi. Bütün enstitü takımları bir ortaya gelseydi bir liman ve 100 km. asfalt karayolu yapamazlardı. Bu işi, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ülkeye girecek olan yabancı sermaye ve teknoloji başaracaktı. Bu kalkınma hareketi, ne yazık ki ülkeyi dışarıya bağımlı hale de getirdi.
8)KÖYLÜLER KÖY ENSTİTÜLERİNE SAHİP ÇIKTI MI?
Köy kalkınmasını, köyün canlanmasını sağlamak için kurulan enstitüler kapatılırken köylüler bu kurumlara sahip çıkamadılar. Esasen köylüler devlet tarafından pasif durumda tutuluyordu. Hiçbir örgütleri yoktu. Gençlere ise lakin Tan gazetesini tahrip edecekler ise müsaade veriliyordu! Köylüler tek parti devrinde yaşanan yoksulluk ve baskıdan kurtulma isteğindeydiler. Kendilerini 1950’den sonra daha düzgün hissettiler. Hem çarıktan kara lastiğe geçebildiler, hem de istedikleri partiye oy vermeye başladılar. Bu ortada köy enstitüleri de kim vurduya gitti. .
9)ENSTİTÜLERİ AĞALAR YAHUT AMERİKA MI KAPATTIRDI?
Her ikisi de gerçek değildir. Bunlar, kabahati İnönü’nün üzerinden savuşturmak için üretilmiş komplo teorisidir. Açılmaları da kapatılmaları da Türkiye’nin kendi iç siyasi gelişmeler nedeniyledir. Ağaların enstitülerin açılmalarına bir itirazları olmamıştı. Siyasi nüfuzları da enstitüleri kapattıracak ölçekte değildi. Amerikalı John Dewey, enstitü tipi eğitimi öğütlemişti. Enstitülerin sonu Amerika Türkiye’ye girmeden daha 1946’da görünmüştü. UNESCO, bir kalkınma modeli olarak enstitü tipi kurumları az gelişmiş ülkelere önermiştir. Lakin artık bunlar halkçı kurumlar değil, kırsalı kapitalizme açan bir çeşit tarım okulu olacaktı.
10)ENSTİTÜLERİN YETİŞTİRDİĞİ ÖĞRETMEN TİPOLOJİSİ NASILDIR?
Enstitüler, ortalama olarak Atatürkçü ve Halk Partili öğretmen yetiştirdi. İçlerinde sosyalist olanlar pek azdı ve bunların bir kısmı da 1960’dan sonraki ortamda sosyalist oldular. Bir enstitü mezununun en son yayımlanan anı kitabındaki şu satırlar, ortalama enstitü çıkışlının görüşlerine örnek sayılabilir:“İleriki yıllarda da oldukça gözlemledim. Halk bu türlü istiyor, halkın dediği olur tipi siyasetler yapıldı. Halka çok ödünler verildi. Genç cumhuriyetin unsurları çiğnendi. Hiçbir ihtilal halka danışılarak yapılmaz. Halkın gelişmesine yönelik ihtilali başlangıçta halka anlatamazsınız. Klasikleşmiş yapıyı kıramazsınız.” Fakat İsmail Hakkı Tonguç, Ferit Oğuz Bayır ve Yoksul Baykurt üzere Enstitücüler olaya bu türlü bakmıyorlardı.
11)KÖY ENSTİTÜLERİ YAŞASAYDI KÜRT HAREKETİ DE OLMAZ MIYDI?
Bu görüş tamamiyle yanlıştır. Bunu savunanlar, enstitüler yaşasaydı Kürt nüfusun asimile edilmiş olacağını, ya da Kürt köyleri de kalkınmış olacağından Kürtlerin nizamdan şikâyeti olmayacağını varsayıyorlar. Kürt hareketine, Kürtlerin ister enstitüde, ister lise yahut üniversitede okumuş kesiti tarafından önderlik yapılmaktadır ve bu hareket feodal bir hareket de değildir. İster Köy Enstitüsü ister Öğretmen Okulu mezunu olsun, öğretmenler onlarca yıl vazife yapsalar bile Kürt köylülerini asimile edemedi.
12)KEMAL TAHİR VE ATİLLA İLHAN ÜZERE SOLCULARIN ENSTİTÜ ZITLIĞINI NASIL YORUMLAMAK GEREKİR?
Türk edebiyatının bu iki bedelli isminden Kemal Tahir İttihatçıdır ve Kemalizme karşı olduğu için enstitülere de karşı olmuştur. Atilla İlhan ise İnönü devrinde hapsedilip zulüm gördüğü için, o devrin bir eseri olan enstitülere karşı olmuştur. Her ikisinin tavrı da duygusaldır ve yanlıştır. Bu olay herkese hakikat bir prosedür de sunmaktadır. Tek Parti periyodu siyasi bakımdan makûs ise o periyotta yapılan her işin makûs olmadığı, ya da Köy Enstitülerinin düzgün birer kurum olmasının Tek Parti devrinin siyasi yapısının da güzel olduğu yolundaki genellemelerden sakınmak gerekir.
13)ENSTİTÜLER YİNE AÇILABİLİR Mİ?
Enstitüler, köylük bir ülkenin eğitim ve kalkınma projesi idi. Günümüzde köy nüfusu yüzde 20’lere kadar inmiştir ve köyler kentlerle bütünleşmiştir. Köye gidecek hizmetleri artık tek bir şahsa yüklemek, onu mecburi hizmetle 20 yıl köyde tutmak, maaşının bir kısmı yerine kendisine toprak ve iş makineleri vermek mümkün değildir. Enstitüler, yaşasalardı bile 1960’lardan sonra fonksiyonlarını yitirirlerdi. Zati taşımalı eğitimle köy okullarının büyük bir kısmı kapanmıştır. 15-20 öğrencilik köy okullarını açıp bunları tek bir öğretmene teslim etmek de gerçek değildir.
14)ENSTİTÜLERİN MİRASINDAN NASIL YARARLANABİLİRİZ?
Enstitüler, insanın yaparak yaşayarak öğrenmesi, eğitim programlarının ülke şartlarına uygun olması, okuma uğraşı, öğretmenlerin birer dava sahibi olması, eğitimde fırsat eşitliği, eğitim kurumlarda demokrasi üzere bahislerde ulusal eğitimde yararlanılacak kıymetli bir birikim bırakmıştır.
15)KÖY ENSTİTÜLERİNİ EN GÜZEL ANLATAN KİTAP HANGİSİDİR?
Enstitüler hakkında ülkemizde 300’den fazla kitap yayımlandı. Bunların kıymetli bir kısmı anılardır. Enstitülerle ilgili en derli toplu olanı Kanadalı bir sosyolog olan Fy Kirby’nin (Fay Körbi) 1960 sonrasında yayımlanmış “Türkiye’de Köy Enstitüleri” kitabıdır. Hususa dışarıdan bakabilmesi, enstitüleri Türk eğitim tarihi içinde yerli yerine oturtması, datalarının sağlam ve tahlillerinin muteber olması, alan araştırmalarına dayanması, kitabın bedelini artırmaktadır.