Pieter Bruegel, 1568 tarihli ‘Körler Kıssası’ (veya ‘Körlerin Yürüyüşü’) tablosunu, Yeni Ahit’teki bir meselden ilham alarak çiziyor. Tablonun sağ aşağısında yere kapaklanmış “kılavuz”u izleyen ve her biri düşmek üzere olan altı adam, sol taraflarındaki kilisenin gölgesinde ilerliyor. Daha doğrusu ilerlemeye çalışıyor.
Bruegel’in, görmeyen gözlerini açarak yürümeye uğraşan altı adamı resmettiği devirde körlük, hem Yeni Ahit’te hem de Kalvinizm’de bir ceza olarak niteleniyordu. Ressamın tablosunda da bu anlayıştan izler var; öndeki arkadaşlarını takip eden beş kör, bir boşluğa yuvarlanmak üzere. Matta’da İsa’nın ağzından çıkan “Bırakın onları; onlar sadece körlerin kör kılavuzudur, kör köre kılavuz olursa ikisi de çukura düşer” kelamı, ressamın anlatımıyla paralel. Lakin Bruegel, sırf burada takılıp kalmamış; tablo dikkatle incelendiğinde altı dilencinin çeşitli hastalıklar nedeniyle körleştiğini hissettirmiş. Her iki durum da on altıncı yüzyılın başında körlere karşı dinî öğelerle bezenmiş önyargıların bulunduğu gerçeğini değiştirmiyor. Bruegel’in bu devirden esinlenerek çizdiği tabloda, hem kelam konusu önyargılar hem de altı adamın yazgısı yer alıyor.
Gert Hofmann, ‘Körler Kıssası’ başlıklı novellasında, altı adamın bir sabah resmi yapılmak üzere uyandırılmasını ve yürüyüşünü anlatırken aslında Bruegel’in tablosunun yaratılış sürecini kurguluyor.
Körler Kıssası, Pieter Bruegel, 1568. BELİRSİZLİKLER VE KARANLIKLAR SİLSİLESİ
Hofmann, o ânın çabucak öncesini ve art planını anlatır üzere kurmuş metni. Resmi yapılan ve resmi yapan ortasındaki ilgiye de ağırlaşan muharrir, altı dilencinin ruh hâlini şimdiki vakit kipi kullanarak bir uzunluk öne koymakla kalmamış, yaşananları bu adamların lisanından anlatmış. Hofmann, tabloya baktığında unutulmuş altı adamla karşılaşıyor. Onların, fotoğrafları yapılmak üzere sabahın kör karanlığında uyandırılması da hayatları da bir muamma. Haklı bir soru soruyorlar: Fotoğrafımız neden yapılacak? Buna, ne kendileri ne de onları uyandıran kişi karşılık verebiliyor.
Ressamın iştahını kabartan şey, “ölünceye kadar çağdışı kalacakları” kanısı olabilir. Tahminen de çabucak herkesten farklı ve fakir olmaları… Belirsizlikler ve karanlıklar silsilesi içinde hazırlanmaları istenen dilenciler hırpani bir hâlde, ellerinde asalar ve omuzlarında torbalarla hareketleniyor. Resme hazırlık faslı, altı körün birbirini giydirmesi, üstünü başını temizlemesi, yardım alarak yürümeye çalışması ve dışarıda kendilerini izleyenler olduğunu fark etmesiyle şekilleniyor. Hatta kaldıkları ahırın önünde kör olduklarına inanmayan bir çocuğa göze gereksinim duymadıklarına dair izahat vermeleri bile gerekiyor. Akabinde yürüyüşe geçiyorlar: “Pencereler ve kapılar açılıyor, beşerler dışarıya çıkıyor, üzerimize üzerimize geriniyor, kim olduğumuzu anlıyor, sesleniyor ve şöyle düşünüyorlar: Ne kadar da tuhaf! (Herkes üzere onların da içinde beyin bulunan başları var.) Ve kendi kendilerine, akıl mahrumu mu, yoksa âlim mi olduğumuzu sorguluyor, büyük olasılıkla gerimizden bakıyorlar.”
Körler Kıssası, Gert Hofmann, Çev: Gül Gürtunca, 118 syf., Jaguar Kitap, 2022. Kimsenin kendilerini görmek istemeyeceğini ve bu nedenle fotoğraflarının yapılmasının anlamsız olduğunu düşünen altı dilencinin birbiriyle ve çevrelerindekilerle kurduğu ilgiyi teatral diyaloglarla okura sunan Hofmann, bakıp görmeyenler ve görmeden görenler ayrımını yerleştiriyor satır ortalarına.
“Diğerleri dışarıdan insan üzere görünen canavarlarken bizler onurluyuz” diyen dilenciler, kendilerini izleyenleri “az çok” görürken körlüğü bilgece tanımlıyor: “Tanrı’nın yarattığı yeryüzü herkes için uçsuz bucaksızken bizim için çok daha büyüktür. Lakin tekrar de pek güzel ilerleriz, tek sorun ne istikamete gittiğimizdir. Zira yalnızca ileriye değil, hem ileriye hem de geriye hakikat yürüyor; yalnızca burnumuzun dikine değil, geri geri ya da daireler çizerek hareket ediyoruz. Hâl bu türlü olunca en küçük köy bile bizler için birdenbire sonsuz büyüklükte bir alana dönüşüyor, bu türlü vakitlerde ya birbirimize tutunuyor ya da asamıza dayanıyor ve yola devam etmek istiyorsak derin derin nefes alıp vermek durumunda kalıyoruz.”
‘TANRI’NIN ÇÖP ÇUKURU’NDAN ÇIKIŞ
Kendilerini “kimi vakit büyüyüp kimi vakit küçülen noktalar” diye tanımlayan dilencilerin ilerliyor üzere görünen lakin aslında yerinde sayan öyküsünü anlatan Hofmann, dışarıdaki karanlık ve altı adamın içindeki aydınlık dünyayı resmediyor bir bakıma. Bu sırada fotoğraflarının çizilmesini bekleyen dilencilerin ortak sorusuyla karşılaşıyoruz: “Neden daima bu türlü oluyor? Güneş neden her vakit bizim bulunmadığımız, bulunamayacağımız tarafta oluyor?”
Gert Hofmann İnsanları ve havayı altüst ettikleri söylenen kör dilencilerin, ortalıkta serbestçe ve düşe kalka dolanmasına müsaade vermek ahali tarafından azap olarak görülüyor. Tahminen de ressam, tam olarak bunu ölümsüzleştirmek için onları tuvale aktarmak istiyor. Mevzunun bir de resmedilecek şahısların sanata uygun hâle getirilme evresi var; ressamın objesine dönüşen altı adam bunun da farkında: “Bizi ağaçlıkların ortasından alıyor ve fotoğraf için hazırlıyorlar. Bunun için yan yana durmamız gerekiyor, önümüzde bir o yana bir bu yana gidip geliyorlar. Her birimizde güzellerine gitmeyen bir şey buluyorlar, kimseyi olduğu hâliyle beğenmiyorlar. Hiçbirimiz olduğumuz halde resmedilmek için gereğince düzgün değiliz. Birimizin şapkasını geri itiyorlar, birimizin pelerinini düzeltiyorlar, daha uyurken üzerinde yapışıp kalan çalı çırpıyı resme uygun düşmediği için silkeleyip temizliyorlar.”
“Tanrı’nın çöp çukuru” dedikleri samanlıkta çürürken fotoğrafları çizilmek üzere bir yerlere götürülen ve buna hiç mana veremeyen, kendilerine önyargıyla bakan kitle karşısında bir direnç geliştirmek için daima “Biz” diyen ve kör gözleriyle dünyayı görmeye çabalayan altı dilencinin kıssasını, bir tablonun imal süreci üzerinden ve tek güne sığdırarak anlatıyor müellif.
Hofmann, Bruegel’in tablosuna baktığında sadece resmi değil, altı dilencinin resmedilmeden evvelki ve resmedildikten sonraki hâllerini görüyor. Dahası, onlara biçilen toplumsal pozisyonu ve geliştirilen önyargıların dinî art planını da işliyor ‘Körler Kıssası’nda. Diğer bir deyişle Bruegel’in resmettiği ânın tarihî, ahlaki, toplumsal ve dinî kaynaklarını tuvaldeki altı körün gözünden aktaran müellif, günümüzde de değerli bir sorun olan ayrımcılığa dikkat çekiyor.