DİYARBAKIR – Maraş’ta meydana gelen sarsıntılar 11 ili etkiledi. Diyarbakır, örneğin Hatay ve Adıyaman’a nazaran daha az hasarla atlattı yıkımı. Fakat biri boş 7 bina yıkıldı sarsıntılarda ve en son Dışişleri Bakanı Mevlut Çavuşoğlu’nun yaptığı açıklamaya nazaran 411 insan hayatını kaybetti. Hasar tespit raporuna nazaran 79 bina acil yıkılmalı. Onlarca bina ise kullanılamaz durumda. Bu yüzden 100 binin üstünde insan konutunda kalamıyor. Meskeninde kalamayan beşerler köylerine, yakınlarının meskenlerine ya da çadırlara sığınmak zorunda kaldı.
Yakın vakitte 84 sivil toplum örgütünün bir ortaya gelerek kurduğu Diyarbakır Kent Muhafaza ve Dayanışma Platformu, sarsıntının açtığı yaraların sarılmasına büyük katkıda bulundu. Platformun süratle organize olması, barınmadan besine kadar depremzedelere yardım eli uzatması, sarsıntı hakkında bilgilendirmede bulunması sivil toplum örgütlerinin ne kadar değerli olduğunu da göstermiş oldu.
Aslında Diyarbakır’da yalnızca Kent Müdafaa ve Dayanışma Platformu depremzedeler ile dayanışma içinde4 bulunmadı. İş insanları depolarını depremzedelerin eşyalarını yerleştirmesi için açtı. Kafeler günlerce yalnızca depremzedelerin barınması için kapılarını açtı. Krizi fırsata dönüştürmekle becerikli birkaç fırsatçıyı saymazsak Diyarbakır dayanışma konusunda değerli bir imtihan verdi.
Bu ortada herkes şahsî olarak dayanışmaya katıda bulunmak isterken küçük fakat tesirli kümeler da oluştu. Klinik Psikolog His Berekatoğlu da yakınlarına takviye olmaya çalışırken bir yardım kümesinin oluşmasına önayak olan insanlardan biri. Berekatoğlu ve birlikte çalıştığı takım, depremzedeler için toplanan besinden hijyen kitlerine, oyuncaklardan giysilere kadar birçok malzemeyi kendi imkanlarıyla gereksinim sahiplerine dağıtıyor.
Psikolog Berekatoğlu, yardım dağıtımı sırasında beşerlerle birebir temas etme imkanı da bulabiliyor. Biz de Berekatoğlu ile zelzelesi, sarsıntının tesirlerini ve sarsıntı sonrası üzerine konuştuk.
KORKU, DERT, ÇARESİZLİK
Deprem üzere felaketler genel olarak insanları nasıl etkiliyor?
Korku, çaresizlik, ‘Bize bundan sonra ne olacak’ tasası. Bilhassa artçı zelzelelerin devam etmesinden kaynaklı çok önemli bir korku durumu var. Bu nedenle insanların birçoklarında şu an çaresizlik gözlemliyoruz, Covid periyodundaki üzere. Herkeste bir evham durumu mevcut.
Bu endişe, telaş, çaresizlik durumu kendisini nasıl gösteriyor?
Bunlar uyku bozuklukları, yeme sorunları, karın ağrıları, baş ağrıları üzere fizikî belirtileri de beraberinde getiriyor. Altı haftaya kadar aslında bunların hepsini biz akut periyot olduğu için olağan kabul ediyoruz. Lakin altı haftadan uzun müddetli devam ediyorsa o vakit travma sonrası gerilim bozukluğuna dönüşebiliyor.
His Berekatoğlu Bu belirtiler gözlemleniyorsa nasıl tedbirler alınmalı?
Yan yana olmak, toplumsallaşmak çok değerli. Zira kendini kapatan insanların birçoklarında bu belirtiler de var. O izolasyonda insanların bu belirtilerinin devam ettiği gözlemlenebiliyor. Yakınlarında bu şekil belirtileri görenlerin onları terapiste yönlendirilmesi ya da yanında olduğunu, durumunu anladığını, bunların olağan bir süreç olduğunu tabir etmesi gerekiyor. İnsanların yasını yaşamalı, acılı olmasına müsaade verilmeli. ‘Beterin beteri var, daha berbat olabilirdi’, ‘Şükret, hayattasın’ üzere teselli cümleleri yetmiyor. Bu süreç içerisinde yalnızca canlar kaybolmadı, meskenlere gitti, yaşanmışlıkları gitti. Tahminen bir fotoğrafın bile insanların üzerinde çok fazla maneviyat duygusu vardı ve beşerler bunları alamadı. Bu kayıpların uzun vadede insanların psikolojisi üzerinde önemli tesirinin süreceğini gözlemleyebiliyoruz. Elbette bu tesirleri kliniklerde daha düzgün izleyebiliriz.
‘ÖNCE TEMEL İHTİYAÇLAR’
Büyük sarsıntıların üzerinden yaklaşık bir ay geçti. Zelzeleleri yaşayan insanların şimdiki ruh halleriyle ilgili ne söyleyebilirsiniz?
İnsani temel gereksinimler ruhsal takviyeden evvel gelir. Zira bir annenin çocuğu üşüyorken siz o anneye ‘Kendinizi nasıl hissediyorsunuz?’ diye soru soramazsınız. İnsanların konfor alanlarının uygunlaşması, yani temel gereksinimlerinin karşılanması psikolojilerine de katkı sağlayacağı için birinci evvel bu insanların ömür şartlarının uygunlaştırılması gerekiyor. Neredeyse zelzelenin birinci ayındayız ve şimdi bu temel gereksinimlere ulaşmamış beşerler mevcut. Tam olarak önemli bir tertip oldu, herkese ulaşıldı diyemiyoruz. Bundan kaynaklı da insanların hayatı tekrardan adım atabilmeleri daha uzun sürecek.
Korku, tasa, çaresizlik hislerinin yanı sıra bir de öfke gözlemledik depremzedelerde…
Evet, zelzeleleri yaşayan beşerler birebir vakitte öfkeliler. Yardım ulaşmadığı için, ihmalleri olduğu için, geç kalındığı için. Bilhassa anneler çok telaşlı. Çocuklarının temel gereksinimlerini karşılayamadıkları için öfkeliler. Herkeste şok hali var. Yani beşerler şimdi şok ve travma içerisindeler aslında.
Diyarbakır için ne söyleyebiliriz?
Gerçekten çok büyük bir afet yaşadı beşerler. Sarsıntıdan ziyan gören kent sayısı fazla bu yüzden önemli bir uyum eksikliği var lakin hani Diyarbakır’ı başka vilayetlere nazaran bir tık daha güzel. Buna karşın hâlâ beşerler istedikleri alanda istedikleri yerde değiller. Benim müşahedem bu süreç içerisinde hem çadır kentte hem bizim yardım ulaştırdığımız insanlarda öfke ve korku hali mevcut. Zira bir belirsizlik durumu var. ‘Ne olacağız? Nereye kadar bu türlü kalacağız?’ diyorlar. Birçok insan ailelerinin ya da tanıdıklarının yanına sığınmış ve makul bir mühletten sonra kendilerini sığıntı üzere hissediyor, yük olduklarını düşünüyorlar. Belirsizlik durumu insanlarda önemli bir derde yol açıyor.
‘ÇADIR KENTTE PROBLEMLER MEVCUT’
Depremlerden sonra Diyarbakır’daki parklarda çadırlar kuruldu. Daha sonra Dicle Irmağı’nın kenarında bir çadır kent kuruldu. Fakat beşerler çadır kentte yaşamayı tercih etmedi, yanı sıra sivil toplum örgütleri de çadır kentin Dicle’nin kenarına kurulmasına itiraz etti. Siz çadır kenti ziyaret edebildiniz. Müşahedeniz ne oldu?
Çadır kentin kentten uzak bir yerde olması toplumsallaşma açısından badire yaratabilir, ruhsal dezavantajlar da yaratabilir. Dicle Nehri’nin kenarında olması çok önemli hastalıklara yol açacak. Bayanlar benden güneş kremi istediler mesela zira çok sıcak bir alan. Irmak çok yakın, tel örgülerle çevrili, önemli sayıda kolluk kuvvetleri geziyor çadır kentte. Protokol daima çok sayıda araçlarla gelip, gidiyor. Bunlar aslında çocuklarda ve bayanlarda o travmanın sürdürülmesine neden oluyor. Zira daima silahlı polisler görmek, o protokol geçişlerini görmek, tel örgüler ile çevrili bir alanda yaşamak çocuklar için makus bir psikoloji yaratacak. Uzun vadede tesirini görebileceğiz bunların.
Şehir içindeki parklar daha mı yeterliydi sizce?
Şehrin içinde daha uygun yerler vardı. Ulaşım sorunu olmayan bölgeler. Zira bu insanların içerisinde işe gidip gelenler var. Okula gidip gelen çocuklar var. Mesela çadır kentte bir manav yoktu ve annelerden biri bana dedi ki ‘Lütfen bize salatalık ya da domates getirin, oğlum istiyor’ dedi. Zira Kızılay yemek veriyor yalnızca, satın alabilecekleri hiçbir şey yok. Yazın, sıcaklıklardan ve Dicle Nehri’ne tıbbi atıklarının atılmasından kaynaklı hastalıklar olacak. Baraj kapağı geçen sene patladı ve çadır kentin kurulduğu alan sular altında kalmıştı. Irmağın yükselirse orası tekrar su altında kalacak. Çadır kentler yangınlara daha elverişli olduğu için suyun yanında yaptık üzere bir açıklama var fakat çok mantıklı gelmedi bana. Ayrıyeten çocukların tel örgünün dışına çıkıp ırmağın kenarında olduklarını gözlemledim. Evet, inançsız ve çadırlar çok iç içe. Ayrıyeten sosyologların, psikologların orada olması gerekiyor. Bunun koordinesi yapılmalı ancak şimdilik herkes topu birbirine atıyor.
‘BİR GOFRET ON POZ’
Çadır kentte beşerler gereksinimlerine ulaşabiliyorlar mı?
Çadır kentte benim müşahedem muhatap bulmanın güç olması oldu. birçok eksiklik vardı. Bir ıslak mendil bulmak bile zordu. Depoya yönlendiriyorlar, depo boş diyorlar, diğer tarafa yönlendiriyorlar. Orada da sayım yapılıyordu. Bir ıslak mendil alabilmek için beş çadır gezdim. Kucağında bebeği olan bir anne beş çadırı nasıl dolaşabilsin? Yani o birinci günler durum çok berbattı. Umarım kısa müddette düzelir.
Düzen oturmamış üzere görünüyor fakat az evvel kelamını ettiğiniz üzere protokol daima orada…
Evet. Mesela bir anne dedi ki, ‘Bir gofret, on poz.’ Buraya geliyorlar, gofret dağıtıyorlar çocuklara ve çokça fotoğraf çekiyorlar. İki çocuğu sevindiriyorlar, kameralar çekiyor, ondan sonra çadır kentteki çocukları ziyaret ettik, diyorlar. Sıkıntılar çözülmeden protokolün çadır kenti ziyaret etmesi sırasında polislerin oraya yığılması da ruhsal olarak olumsuz etkiliyor insanları.
KADINLAR VE ÇOCUKLAR
Konuşmamız sırasında laf ortasında bayanlar ve çocuklardan daima kelam ettik. Bayanlar ve çocukları birbirinden ayırmak çok mümkün mü bilmiyorum lakin mesela bayanlar nasıl yaşıyor sarsıntısı, zelzele sonrasını ve çadırda yaşama sürecini?
Kadınlar afet üzere durumlarda iki kat fazla etkileniyor. Onlara atfedilen toplumsal roller var, işte bayan çocuğun da yaşlının da bakımından sorumludur üzere. İşte hem o iş yükünün artması hem meskenlerine konfor alanlarını kaybetmesi, hijyen manasında, rahat banyo yapamamaları… Mahremiyet sorunu var. Yani bu problemlerden ötürü büsbütün çaresiz bu süreç yaşıyorlar. Diğer hiçbir şey söyleyemiyorum bayanlarla ilgili. Çaresizler. Yapabilecek hiçbir şeyleri olmadığı için çaresiz ve korkulular. Sinirliler, hüzünlüler, belirsizlik durumundan kaynaklı çökmüş durumdalar.
Ya çocuklar?
Çocuklar, biliyorsunuz oyunla, oyuncakla çabucak hemen adapte oluyorlar yeni şartlara. Kalabalıkta olmak, yeni bir yerde olmak heyecanlandırır çocukları. Zira bilmiyorlar mevtin ne olduğunu. Sarsıntının ne olduğunun farkında değiller. Lakin altı yaş sonrası çocuklarda o sarsıntının yaratmış olduğu kayıplar, adaptasyon süreci sıkıntı oluyor. Okulunu değiştiren çocuklarda bile ruhsal sıkıntıları gözlemlemek mümkün. Uyku sorunları yaşıyorlar. Özgüven eksikliği yaşıyorlar. Tekrar adapte olmakta sıkıntılar yaşıyorlar. Buradaki çocuklarda hepsinin iki katı olacak muhtemelen, ileriki süreçte. Ergen çocuklarda ise daha çok çalışmalarda istekli olmak istediğini gözlemledim. Bu acıyla baş etme prosedürü aslında. Bize yardım geç geldi tahminen ancak ben birilerine koşayım, psikolojisiyle. Bu bir sağaltım prosedürü aslında. Doğal ki erişkinlerde görülen ruhsal meseleler, o travma sonrası gerilim bozukluğu onlarda da gözlemlenebilir.
Depremzedeler için bundan sonra neler yapılabilir?
Her şeyden evvel bu insanları bir data altında toplamak gerekiyor. Yani bu zelzeleden etkilenmiş insanların takipli bir formda terapi alması gerekiyor. Ve bu devletin işi. Evet, biz gönüllüler de bu işin içinde olmalıyız elbette. Bu alanda çalışmak isteyen STK’lar dayanak vermeli fakat bu işin uygun organize edilmesi gerekiyor. Zira ruh sıhhati şu an her şeyden kıymetli. Bilhassa çocuklar, bayanlar için takipli bir sistemle terapi dayanağı yapılması koşul. Bayanlar birtakım gereksinimlerini yüksek sesle lisana getiremiyoruz. Bu nedenle çadır kentler için bayan gönüllülerinin artması gerektiğini düşünüyorum. Bayanların hijyen manasında gereksinimlerini direkt söyleyebileceği bayan sıhhati uzmanlarının alanda olması gerekiyor. Yemekler Kızılay tarafından karşılandığı için taze zerzevat meyvenin olması lazım oradaki çocuklar için. Tuvaletlerin çadırlara uzak olması, çocuklar için kurulan parkın yanında boş çadırların bulunması, çocukların istismara uğrama tehlikesini arttırıyor.
Periyodik olarak etkinlikler düzenlenmesi gerekiyor. Tahminen hani bu üslup tahlilci şeyler ekleyebilirim.