Gökçen Beyinli
‘Kızılcık Şerbeti’ ve “yaşanan din” hakkındaki bu yazıya başladığımda şimdi 31 Mart’taki son kısım yayımlanmamış, RTÜK 5 kısım durdurma cezası vermemişti. Dizinin ülkenin “laik-dindar” ya da “modern-muhafazakar” kutuplaşmasını aşındırdığı tespiti ile başlamış, şöyle devam etmiştim: “Üstelik bunu, iki kutbun timsali iki bayan karakterin (Kıvılcım ve Nursema) dönüşüm kıssasını merkeze koyarak yapıyor ve bayan uğraşının değeri ile değerini bize gösteriyor. Diziyi ve Zehra Çelenk’in “Kızılcık Şerbeti övüyoruz: Huzurunuz bozulsun!” yazısını hararetle tavsiye ediyorum.
Ben ise bu yazıda dizinin “ufak” bir kusurunu, cumhuriyet tarihinde hükümran olan ve “hurafe” olarak ötekileştirilen türbe ziyareti, evliya inancı, adak, nazar üzere “popüler” dini pratiklerin dizideki temsilini ele alacağım. Zira ezber bozan ‘Kızılcık Şerbeti’, bahis bu üzere dindarlık biçimlerine gelince maalesef ülke tarihinde birkaç istisna dışında her kesitin paylaştığı “hurafe” telaffuzunu hatırlatıyor.
1 Nisan Cumartesi sabahı haberleri ve cezaya gelen yansıları, dizinin son kısmına ve 21. kısım fragmanlarına yapılan yorumları okuduktan sonra benim evvel “kusur” olarak isimlendirdiğim temsillere dair bu yazıyı bitirmekte tereddüt ettim. O denli ya, sorun artık farklı boyutlar almıştı. RTÜK’te beden bulan baskıya tenkitler elbet çok kıymetli bir boyut. Lakin bence yorumlarda çok daha değerlisi görülebiliyor: “Laik-dindar” kutuplaşmasının bayanlar tarafında artık pek kararı yok. 1980’lerden beri süren bayan uğraşının zafer hanesine bunu büyük harflerle eklemeliyiz. Bir de sanırım artık bu kutuplaşmanın dayandığı ve dayattığı “eril” bir din ve dindarlık telaffuzunu sorgulamak gerekiyor. Ki dizide RTÜK’ü rahatsız eden konulardan biri bu, yani Pembe Hanım ve “hurafeleri” olabilir. Dizideki “hurafeler”den yola çıkarak “yaşanan din”e (lived religion) bakmak, “din yorgunu” ülkemize ikinci yüzyıl için umut verebilir.
‘UFAK’ BİR KUSUR: PEMBE HANIM VE ‘HURAFELERİ’
Dizide “hurafelere” inanan, bunları uygulayan ve tavsiye eden karakter, “dizinin kötüsü” Pembe Hanım, nazara pek inanıyor, yalnızca kendisi okuyup üflemiyor, gerektiğinde “bizim hafız Gülcan var ona söylerim, okur” diyerek tavsiye veriyor. Pembe Hanım’ın bir başka “hurafe”si, adak. Örneğin oğlu evlensin diye Telli Baba’ya adak adıyor, bir öteki kederi için Aziz Mahmut Hüdai’ye gitmekten bahsediyor. Kocasından sakladığı palavranın ortaya çıkmaması için kızı Nursema’ya Yuşa Hazretleri’ne gitmeyi öneriyor. Gelini Nilay’ın çocuk isteği için deva ararken tekrar Nursema’ya “Bir sürü yatır var türbe var, gidelim adak adayalım bari. Hem Hayriye hanımın torunu da o denli olduydu ya” diyor. Nursema, “Hatırlıyorum. Gözcü Baba’ya gitmişlerdi” diye karşılık veriyor. Son kısımda ise Nursema’nın meskene dönmesi için Merkez Efendi Hazretleri’ne gidip dua ediyor.
Dizinin farklı kısımlarında karşıma çıkan bu üzere pratikleri (mesleki merak gereği) not ederken senaristlerin bunları “yanlış” bayanlara yüklediğini düşünüyordum. Zira aslında aydınların yıllardır gayret ettiği, din eğitimi eksikliği ile açıkladığı “hurafeler” ile uğraş bir türlü muvaffakiyete ulaşmayınca, evvel Alevilere, sonra bayanlara yüklenerek değersizleştirildi.(1) “Hurafe” söylemi temel olarak “eril”dir zira erkekler tarafından geliştirilmiştir ve akla, rasyonaliteye öncelik verir, hisleri küçümser, “doğru” din ve dindarlığı tanımlayarak gündelik hayattaki dini pratikleri dışlar. Bilhassa “dini bütün” bayanların bu üzere geleneklerden “kurtulması” için 1980’lerde başlayan mücadelede(2) 2000’li yıllarda önde gelen türbelerde “kadın irşad yetkilileri” bile görevlendirildi. Yaygın İslami söyleme nazaran bayanların hurafelere inanmasının sebebi din eğitimi eksikliğidir. Bu yüzden Pembe Hanım ve bilhassa eğitimli Nursema’nın değil, dizideki “seküler” bayanların bu üzere “hurafelerle” ilişkilendirilmesi daha gerçekçi olurdu diyordum. Senaristler bunu kasıtlı mı yaptılar bilmiyorum lakin aslında bu inanç ve pratikleri “seküler” bayanlar yerine “dindar” bayanlara “yakıştırarak” “İslamcı erkeklerin” hassasiyetlerine dokundular. RTÜK’ün rahatsız olduğu konu derken bunu kastediyorum.
Bence Pembe Hanım’ın tahminen de tek “iyi” yanı, hurafeler konusunda din eğitimi ile “aydınlanmamış” olması. Ekim 2022’de İzmir’de BAYETAV’da “Gündelik Hayatta Din” panelinde “yaşanan din” hakkında bu minvalde anlattıklarımı dinleyen “dindar” genç bir bayan vaize panel sonrası yanıma gelip şöyle demişti: “Hocam beni o bahsettiğiniz türbelere gönderip oradaki bayanlara ‘doğru’ ziyareti anlatmam için görevlendirdiler. Ancak orada vakit geçirdikçe o bayanların Allah ile kurdukları bağ beni o denli etkiledi ki hiç karışmadım geleneklerine.” Kısacası bayanlar sezgileri ile iktidara “yaşanan din” konusunda da direnir.
. RTÜK’ün bir diğer rahatsızlığı mesela Doğa’nın kilise ziyareti hakkında olabilir. Tabiat bir kısımda kiliseye gidip mum dikiyor ve “Allah’ım bebeğim sağlıklı doğsun, Fatih’le keyifli yaşayalım” minvalinde dua ediyordu. Pembe Hanım’ın “Cami dururken kilisede ne işin var senin. Kilisenin nasıl bir yer olduğunu merak edebilir ziyaret edebilirsin lakin ibadet için olmaz” ikazına Tabiat, “Mum yakmanın nesi günah olsun ki. Orası da bir ibadet yeri sonuçta” diyerek karşılık veriyordu. (O zamanki) Nursema da “İşte bunların hepsi misyonerlik. İnsanlara diğer dinleri hoş gösterip kendi dinlerini unutturuyorlar” diye ekliyordu. Tabiat, “Ne saçma, artık ben mum yakıp dua edince din mi değiştiriyor oluyorum” diye direnince kocası Fatih azarlayarak şaşırtmıyordu: “Doğa kâfi. Her şeyi çok biliyor üzere konuşup durma. Kadıncağız sana izah ediyor doğrusunu hiç olmazsa özür lisana.” “İdeal” karakterlerden baba Abdullah Beyefendi işi tatlıya bağlarken bence RTÜK’ü çok kızdırıyordu: “Gerçek bir Müslüman için cami de kilise de Allah’ın meskenidir. Doğruyu sevgi ile öğretirsin.”
‘YAŞANAN DİN’ NEDİR?
“Yaşanan din” tam da “doğru” Müslüman, Hıristiyan, dindar üzere tanımlamaları eleştirmek için ortaya çıktı. Tarihçi Robert Orsi’nin 1985 tarihli, Protestan reformcular tarafından asırlarca “hurafe” olarak nitelenen ve türbe ziyaretindeki ritüellere çok benzeyen mum yakma, adak adama, mezarın etrafında dönme, kutsal suya inanma üzere Katolik geleneklerini İtalyan göçmenlerin New York-Harlem’de nasıl devam ettirdiğini incelediği çalışması bir çığır açtı.(3) Amerikalı tarihçi David D. Hall 1990’larda Harvard Üniversitesi’nde öncülük ettiği bir konferans sonrasında yayımlanan, editörlüğünü yaptığı çalışmada “yaşanan din” kavramını geliştirdi ve bu alanın temellerini attı.(4) Çalışma Amerika Birleşik Devletleri’nde sıradan insanların mevtle başa çıkma, aile hayatında bağlılık, ikram değiş tokuşu, ağıt yakma üzere tecrübelerini tarihî ve sosyolojik açıdan inceleyen makalelerden oluşur ve bu tecrübeler “doğru” dindarlık yahut “kurumsal” din üzere normatif kategorilerin dışında olsalar da, bunları dini alanın dışında konumlandırmanın hakikat olmayacağını savunur. Çünkü “dini alan”, dindarlık ve hatta şahsen “din” kategorileri eleştirel bir bakışla yine tanımlanmalıdır. Bu üzere pratik ve tecrübeler çoklukla “popüler din” kavramıyla açıklanmakta ve bu kategorinin altına alınarak incelenmektedir. Hall’a nazaran “popüler din” kaçınılmaz olarak, dini otorite ve kurumların savunduğu kurumsal din ile gündelik hayatta yaşanan din ortasında “yüksek-alçak” ayrımını beraberinde getirir, halbuki insanların gündelik hayattaki dini tecrübelerine odaklanan “yaşanan din” bu kutuplaşmayı ortadan kaldırır. Bilhassa din sosyologlarının katkıda bulunduğu “yaşanan din”, sıradan insanlarda vücut, akıl, his ve ruhun dinamik ve yaratıcı dini pratiklerini inceleyerek din ve dindarlığı dinamik olarak yine tanımlar.(5)
TÜRKİYE’DE ‘YAŞANAN DİN’ VE MEVLİT
Yukarıda bahsettiğim, “Hatırlıyorum. Gözcü Baba’ya gitmişlerdi” diyen Nursema şöyle devam ediyordu: “Ama Nilay’ın gitmesi lazım. Nilay da ne anlar ya yatır ziyaretinden.” Aslına bakarsanız Türkiye’deki bayanlar ve erkeklerin birden fazla yatır ziyaretinden “anlar”. Bunun geçmişteki tezahürünü öğrenmek için tarihçi olmaya da gerek yok, mesela Nezihe Araz’ın 1950’lerde Havadis gazetesinde yayımlandığında çok ses getiren makalelerinden oluşan ve çok satan kitabı ‘Anadolu Evliyaları’ hususa dair çok çeşitli ispatlar sunar.(6) Üstelik ülkede “yaşanan din”i “hurafe” olarak ötekileştirmeden ve laik-dindar, erkek-kadın, Sünni-Alevi üzere zıtlıklara dayanmadan anlatır. Farklı örnekler çoktur, mesela Latife Tekin’in ‘Sevgili Arsız Ölüm’ romanı bu açıdan mükemmeldir. Türkiye’de “yaşanan din” nazar inancı, adak, türbe ziyaretinden de ibaret değildir, mesela Halil İbrahim Sofrası yahut Zekeriya Sofrası da dahildir. Bu yazıda ise hem üzerinde çalıştığım proje olduğu hem de “devrimci” solcuların dahi ilgisini çektiği için Mevlid’den birkaç çarpıcı örnek ile yetineceğim.
Dizide Pembe Hanım’ın “kırk uçurması yapacak, Mevlit okutacaklarmış kızım sen de gel” diyerek bahsettiği Mevlit, Vedat Türkali’nin birinci defa 1975’te yayımlanan ‘Bir Gün Tek Başına’ romanında geçer. Bence edebiyatımızın en yiğit bayan kahramanlarından olan ama hak ettiği ilgiyi görememiş devrimci Günsel evli bir adam olan Kenan’la büyük bir aşk yaşar ve gebe kalır, en hassas ve güçsüz olduğu anlardan birinde içinden şunlar geçer: “Ağlamak geliyor içimden işte… Ne var, en sağlıklı, en doğal şey hamile kalmak. İlaçlar, adaklar, dualarla bekliyorlar. Necmiye ablayı kocası boşadı, kısır diye. Nasıl ağlamıştı kadıncağız. Kabahat da herifteymiş. Süleyman’dan ikiz doğurdu; bir yıl sonra evlendiydi. Mevlit okuttular. Beni de götürdüydü annem. Kaç yaşındaydım ki?… İlkokulda mıydım ne?… Ne güzel olurdu mevlitler; kalaylı bakır kâselerle şerbet verirlerdi. ‘Sundular bir cam dolusu şerbeti!…’ Herkes kalkıp birbirinin sırtını sıvazlardı. Büyüklerle oynadığımız ne hoş oyundu…- Kulağım mevlitçinin ağzında, bellemiştim yerini. Hiç de çıkmaz belleğimden. ‘Geldi bir kuş ak kanadıyla revân. Gerimi kuvvetle sıvadı hemân.’ Ayağa kalkılır, başlar herkes birbirinin sırtını sıvazlamaya. Çok sonraları öğrendimdi bunun kolay doğum dilemek olduğunu.”(7)
. Bir öteki “devrimci” Mina Urgan anılarında erken cumhuriyetin sıra dışı bayanlarından biri olan annesi Şefika Hanım’ın “ilginç Müslümanlığı”nı şöyle anlatır: “Tanrıya sonsuz inancı, bütün dinlere büyük hürmeti vardı. Lakin son din olduğu için, dinlerin en harikası bilirdi İslam’ı. Bir yandan ramazanlarda oruç tutarken, bir yandan da, bu iş şimdi moda olmadığı halde, St. Antoine Kilisesi’nde Noel gecesi Katoliklerin ayinine katılırdı ya da Rum dostlarıyla Ortodoks kiliselerinde mumlar yakardı. …. Dost meskenlerinde ya da mescitlerde Mevlitlere masraf, başını örtüp, huşuyla dinlerdi.”(8)
İKİNCİ YÜZYILDA DAİN
Yani toplumun “kurumsal din”, hatta din ile ilgili olmayan bölümlerinin dahi dünya ile, hayat ile başa çıkmak için gönlünce yaşadığı bir dindarlık var. “Yaşanan din” bu üzere dindarlık formları ile ilgilenir, insanların etnik, dini, cinsel kimliklerine öncelik tanımaz, “hurafe” vs. diye yargılamaz, “popüler-kurumsal”, “halk dini-devlet dini”, “heterodoksi-ortodoksi” vs. üzere kategorilerle tasniflemez. Dinin ve dindarlığın “yukarıdan” tanımlanması ile değil insanın hayatını çeşitli formlarda nasıl anlamlandırdığı ile ilgilenir. Kapsayıcı, çoğulcu ve birleştirir. İkinci yüzyılda, “yaşanan din”in cumhuriyet tarihindeki çehreleri ve hala süren biçimlerine bakmak, hem din ve dindarlığı tanımlamakta kullanılan zıt kategorilerin hem de laik-dindar, Alevi-Sünni, Türk-Kürt üzere kutuplaşmaların ötesine geçmemize imkân verebilir.(9) Yaygın “Türkiye toplumu dindardır” söylemi bence eksiktir: Bu dindarlığın içeriği sanıldığından çok daha renkli ve bu ırmak üstten gelen bütün müdahalelere karşın dilediği üzere akıyor.
Dipnotlar
1. Bu geniş mevzuyu kitabımda ele alıyorum, Gökçen Beyinli, İslam ve Sair Halk: Laik Türkiye’de Hurafeler, Bayanlar, Türbeler (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2021).
2. İslamcı bir bayan mecmuasında 1987’de yayımlanan makale temsili bir örnektir, “Helvacı Baba ya da Bir Hurafe Merkezi”, Bayan ve Aile, 60 (Eylül 1987): 56-7.
3. Robert A. Orsi, The Madonna of 115th Street: Faith and Community in Italian Harlem, 1880–1950 (New Haven: Yale University Press, 1985).
4. David D. Hall, Lived Religion: Toward a History of Practice (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1997).
5. Meredith McGuire, Lived Religion: Faith and Practice in Everyday Life (New York: Oxford University Press 2008); Nancy T. Ammerman, Studying Lived Religion: Contexts and Practices (New York: New York University Press, 2022).
6. Nezihe Araz, Anadolu Evliyaları (İstanbul: Fatiş Yayınevi, 1958). Bu kitabın yeni baskısı piyasada yok fakat şu kitap da tıpkı yaklaşıma sahiptir, Aysel Okan, İstanbul Evliyaları (İstanbul: Kapı Yayınları, 2015).
7. Vedat Türkali, Bir Gün Tek Başına, Cem Yayınevi, 1980 (1975), 378. Kenan’ın karısı Nermin onlara “nazar” değdiğini, büyü yapıldığını düşünür ve kocasını geri getirmek için “Eyüp’e bile” giderek adaklar adar, s. 267. Mevlit Halide Edip Adıvar romanlarında tekrarlanan bir temadır, bilhassa Rabia karakteri, çok mühimdir, farklı bir yazı konusu olsun.
8. Mina Urgan, Bir Dinazorun Anıları, YKY, 1998, s. 111-2.
9. Diyarbakır’da “direniş” bağlamında Kürtçe Mevlid için bkz. Şeyhmus Diken, Diyarbekir Diyarım, Yitirmişem Yanarım (İstanbul: İrtibat, 2014). Bildiğim kadarıyla Aleviler Mevlit merasimi düzenlemez ancak Şah İsmail’in meşhur “Şu âleme ışık doldu” deyişinin Mevlit ile benzerliği için Yeni Bosna Cemevi’nden şu kayda bakılabilir, https://www.youtube.com/watch?v=v3-bLz0AIzs (Erişim 3 Mart 2021).