Kleopatra’nın hoşluk kremiyle parfümü; Büyük İskender’in savaş yaralarını uygunlaştıran iksir; Budist rahiplerle Romalı zenginlerin kostümlerinin göz alıcı rengi; Neron’un karşılama merasiminde sokaklara serpilen zenginlik alameti… Uzakdoğu’dan Akdeniz çanağına kadar birçok ülkenin simge yiyeceklerinin tat ve renk vereni… Ülkemizde de bir kasabaya isim vermiş safran bitkisi. Efsanevi olmasının sebebi kilosunun bugünlerde 100 bin lira olması değil. Antik Yunan’da da rablerin günlüğünde yer bulmuş kendine; hem de artık lüksün timsali Hermes’e bağlı bir öyküyle.
Zeus’un yaramaz oğlu Hermes, arkadaşı-aşkı Krakus’la disk atma çalışması yaparken onu başından ölümcül bir formda yaralar, çok üzülür. Krakus’u ölümsüzleştirmek için onu safran çiçeğine dönüştürür, başından dökülen üç damla kanı da çiçeğin ortasına yerleştirir, böylelikle safran ve üstündeki üç kırmızı lif oluşur. Safranın Latince ismi Crocus sativus. Olayın geçtiği yer Yunanistan’ın Krakus Köyü, ki orası da safranıyla ünlü.
Ulaşım karayoluyla
Safranın ismi tarihin her devrinde zenginlikle, gösteriş ve mucizelerle yan yana anılmış demek için anlattım bu öyküleri… Safran hasadı için yola çıkarken tam bu nedenlerle tatlı bir heyecan içindeydim. O şık çiçeğe dokunmak, içindeki iplikçiklerin uyandırdığı binlerce yıllık hayranlığı paylaşacak olmak başlı başına yola çıkma sebebi. İstanbul’dan karayoluyla 4.5 saatte ulaşılıyor Safranbolu’ya. Ankara’dan daha da yakın; 2.5 saat kadar sürüyor. Biz öğlenden sonra çıktık ve birkaç yol çalışmasına denk gelip biraz uzun müddette vardık fakat beis yok, sonuçta sabah safran tarlasına giderek başlayacağız seyahatimize. Şık çiçekler gün daha doğmadan hasat edilmeli diye kalmış aklımda ancak tam bu türlü değilmiş. Günün erken kararıp geç aydınlandığı günlerdeyiz, münasebetiyle sabah çok erken gitmeye gerek olmuyor. Tabiatı gereği de sisli-puslu bir bölge, o nedenle biz Yukarıçiftlik Köyü Keten Mahallesi’ndeki tarlaya saat 10 üzere gittik. Şenlik devri olduğu için lokal üreticiler tanıtım stantları açmıştı ve resmi konuşmalar bitince ortam tam bir şenlik alanına dönüştü. Pekala, Safran Şenliği neden yalnızca bu köy ve tarlada yapılıyor biliyor musunuz? Zira bu kadar geniş alanda dikim yapan tek üretici İsmail Yılmaz.
1940’larda ekim durmuş
Safranbolu’nun safranla tanışıklığı 14’üncü yüzyıla kadar gidiyor. Anadolu’nun birtakım bölgelerinde o yıllarda çok ölçüde safran üretilmiş. İbni Battuta seyahatnamesinde Göynük bölgesi için “Burada ne bağ ne bahçe var. Safrandan öteki bir şey yetiştirilmez” diyor örneğin… O periyot sarayın ve tüm ülkenin safran muhtaçlığını karşılayan; 18-19’uncu yüzyıllarda Avrupa’ya satılan safranı üreten ilçede 1940’lara gelindiğinde üretim büsbütün bitiyor. Bir iki köyde kendisi için safran yetiştirenler sayesinde üç-beş kök yaşamaya devam ediyor. Ta ki İsmail Yılmaz, yine bu bedelli bitkiyi yetiştirmeye karar verene dek.
Son yıllarda ilgi gördükçe, para kazandıkça dikim alanları artıyor. İsmail Beyefendi birincilerden olduğu için tarlaları çok büyük. Hasada yetişebilmek için peyderpey dikerek 45 güne kadar yaymış toplama işini. Kasım sonuna kadar ziyaret ederseniz safran toplama ritüeline katılabilirsiniz. Gitmeden evvel kesinlikle arayın, İsmail Beyefendi (0542 737 56 93) köyünün turizm elçisi üzere gelenlerle ilgilenip onlara bu tecrübesi gösteriyor lakin kendi başınıza kimsenin çiçeğine dokunmayın sakın. Tarlanın kenarında renkli fotoğraflar için hoş bir salıncak kurmuşlar, gelenlere çay-kahve içebilecekleri küçük bir kafeyle hizmet de veriyorlar.
Safran tarlası, sabah sisinin içinde egzotik bir masal karesi güya. Çiçeklerin kristal üzere, dokununca kırılacakmış hissi veren mor yapraklarını iki parmağınızla koparmak, sonra nazikçe sepete koymak törensel bir an yaşatıyor. Safran tarhlarını kucaklamak istiyorum, bol bol fotoğraf ve görüntüyle ayrılıyorum tarladan.
Festival alanı safranın görkemini yaşatmaktan şimdilik uzak. Yolun daha başında, emekleyen bir tertip, gönül ister ki Avrupa’nın ve ülkemizin en uygun şefleri, restorancıları doldursun stantları. O günler de gelecektir eminim. Eser o kadar soylu ki onunla ‘ne yapsak olur’ turizmi yapılmamalı. Çarşıda gezerken safranlı her şey çıkacak karşınıza; alışveriş yaparken saf safran tanecikleri almak ve ondan kendi safranlı tanımlarınızı üretmek en hoşu. Ben safran soğanları da aldım zira saksıda yetişebiliyor. Konutumuzun safranını hasat etme fikri beğenilen değil mi?
Safranlı yemekler konusunda toplum hafızası zayıflamış ve çok az yemekte yaşıyor safran. Bunun için şenlikte müsabakalar düzenlendi. Fakat safranlı yemek yemek isterseniz yalnızca bir seçenek var. 3 tane konak alıp onları restore eden Gül-İbrahim Canbulat çifti, Gülevi ismini verdikleri otellerinde bir yandan da bölgenin yemek tarihi üzerine çalışıyorlar. İbrahim Bey’in Safranbolu yemekleri kitabı pek yakında çıkacak. Ancak siz şayet gurme tutkular peşinde Safranbolu’yu ziyaret edecekseniz Osmanlı’daki tanımlara sadık kalınarak hazırlanmış safranlı yemekleri tatmak, üzerine konuşmak, sohbet etmek isterseniz İbrahim Bey’i arayın. Gülevi de rezervasyonsuz konuk kabul edemiyor, konaklamayacaksanız da yemek tecrübesi için yer var mı bir sorun (0530 243 00 45)…
Çarşıda bir tam gün geçirebilirsiniz
O güzelim tarlayı bırakıp çarşıya inmek istemiyoruz lakin süremiz kısıtlı. Safranbolu’nun çarşısı tam bir günü hak ediyor. Daracık, labirent üzere sokaklarda hangi dükkâna bakacağımızı şaşırıyoruz.
(Tarihi çarşıda meskenlere mi vitrinlere mi bakacağınızı şaşırıyorsunuz.)
‘Rahatül hülkum’, lokum alın; yani ‘boğaz rahatlatan’ hele ki safranlıysa binbir kaygıya şifa… Öbür bir yerin lokumuna da benzemiyor, geniz yakmıyor, dişe yapışmıyor, özel bir tanım belirli ki. Yemek için mahallî lezzetler tercih edecekseniz seçenek çok. Buranın mantı, piruhi ve cevizli eriştesi meşhur. Bir de çarşının başındaki kel simitçisi. Dört jenerasyondur o fırında üretilen simit için uzun bir kuyruk var kapıda. Simit kalmamışsa tereyağlı galetalarından alın, böylesi az bulunur…
Kıtır ve yayım alın
Belediyenin çok fonksiyonlu bir toplumsal tesisi var, tarihi hoş bir bina restore edilerek oluşturulmuş. Mantının da piruhinin (peynirli üçgen mantı) de tadı damağımda, hele el açması baklavası nefis. Coğrafik işaretli Safranbolu kıtırı ve yayım denilen kesme erişteleri de paket paket almalık. Safranbolu’nun belediye lideri Elif Köse, belediyeciliğe bayan eli değince nasıl mucizeler yaratıldığını göstermesi açısından örnek. Toplumsal tesiste satılan ve servis edilen tüm eserler bayan emeğini kıymetlendirmek için kurulan kooperatiften yani direkt bayanlardan geliyor.
17 dönümlük tarla kiralayıp sokakları yeşillendirecek çiçek üretmek için çıktıkları yolda artık bir tohum bankası kurmuşlar ve domatesten bamyaya seralarca organik zerzevat üretiyorlar. Bu sebzeler muhtaçlık sahiplerinin konutlarına sistemli olarak gönderiliyor, ayrıyeten toplumsal tesisteki yemeklerde kullanılıyor. Şayet yöresel sebze-meyve tatlarını merak ediyorsanız, bu türlü gurme arayışlarınız varsa belediye serasını ziyaret edin.
Ayrıca cumartesi günleri kurulan Galle Pazarı’na yolunuzu düşürün. Burası tarihi çok eskiye dayanan ‘kadınlar pazarı’. Cevizin ve kestanenin memleketindeyiz, alışılmış ki mantarın da tam vakti. Sokaklar kanlıca mantarı satıcılarıyla dolu. Çintar ismi de verilen bu lezzeti tadan bilir; efsanevi…
Konakların içinde niçin havuz var?
Safranbolu’ya Hıdırlık Tepesi’ne çıkıp baktığınızda pitoresk bir tablo üzere görünen konutların hoşluğu malum… Birbirinin güneşini engellemeyen saygılı bir mimari fakat kocaman konakların yaşatılması, bakımı sıkıntı. Yeterli bakılmış olanlar kusursuz lakin kimilerinin durumu üzücü. Çarşıdaki ‘Gezi Evi’ni sahipleri cüzi bir fiyat karşılığı gezdiriyor. Birtakım konaklar otel, bunlardan birinde kalırsanız tam olarak hissedebilirsiniz kentin dokusunu. Tek bir klasik tip konak yok, dışı benzese de içleri farklı. Geniş aileler yaşadığı için ortalama 7-8 odalı. Konakların kiminin bahçesinde kiminin de içindeki selamlık odasında havuzlar var. Ahşap yapılara yangında süratle müdahale etmek için konulan bu havuzlarda daima su akmasının nedeni de odalarda birbiri hakkında konuşan aile üyelerinin dedikoduları duyulmasın diyeymiş.
UNESCO tarafından 17 Aralık 1994’te Dünya Mirası Listesi’ne alınan kentin kanyonları (altta) da çok etkileyici.
Cinci Hoca’nın saklı marifeti
Meydandan çarşıya girerken gerçek bir Osmanlı mimari dehası olarak kurulan kente uzun uzun bakın. Suyun biçim verdiği kanyonların ortasında biblo üzere bir kasaba. Doruktan kente bakan Saat Kulesi ve Hükümet Konağı çok hoş görünüyor. Bölgenin bir iç deniz olduğu, dorukların suyun aşındırmasıyla oluştuğu sav ediliyor. Hatta kayalardaki su izlerinin Nuh Tufanı’na işaret ettiğini söyleyenler bile var. Katman katman tarih denen bu olsa gerek… Akçasu ve Gümüş derelerinin üzerinin kapatılmasıyla çarşı bölgesi oluşturulmuş; altından dereler akmaya devam ediyor; aşağıdan akan suyun sesini duyabiliyorsunuz. Yağmur sularının akması için ortaya yanlışsız eğimli yapılan taş sokaklar, yüzlerce yıl evvel yapıldığı haliyle duruyor. Memleketi hakkında olağanüstü bir ‘Safranbolu Seyahat Rehberi’ hazırlayan tarihçi Mehmet Kütükçüoğlu aslında varlıklı ve bir İpek Yolu durağı olduğu için ticaretle para kazanan kasabanın, 17’nci yüzyılda abat edilmesini üç bireye bağlıyor. Ünlü mimarlardan Koca Kasım Ağa, kazaskerliğe kadar yükselen Cinci Hoca lakaplı Karabaşzade Hüseyin Efendi ve Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa. Kıssa biraz dizi üzere fakat özetlemek gerekirse; Padişah İbrahim’in ruhsal buhranlarını ve cinsel problemlerini safranlı terkiplerle iyileştirince ünü tüm sarayı saran Cinci Hoca, devlet kademelerinde süratle yükselmiş. Mimar Kasım Ağa’yı kendi ismine han ve hamam yaptırması için kente getirmiş. Görkemli Köprülü Mehmet Paşa Camisi’nin de mimarı o. Sadrazamların bu kasabaya ilgisi çok, kendi isimleriyle mescitler yaptırmışlar. Köprülü Mehmet Paşa’nın buraya sürgüne geldiği kayıtlarda olmasa da konuşulanlar ortasında… Köprülü Mehmet Paşa Mescidi çarşının tam kalbinde; bahçesindeki tarihi güneş saatini görüp anıt çınarların gölgesinde huzurla soluklanın. Cinci Han, bugün otel olarak kullanılıyor. İçinde çok incelikle hazırlanmış bir de Kahve Müzesi var. Otelde kalmasanız da avluda ve üst kattaki balkonlarda kahve içebiliyorsunuz. Sadrazam İzzet Mehmet Paşa Mescidi de İstanbul’daki Nuruosmaniye Camisi’nin küçük bir kopyası üzere, çok şık yapılmış.
Türkiye’nin birinci cam terası
Safranbolu bir kanyonlar beldesi tıpkı vakitte. Çok yakındaki Tokatlı Kanyonu’na yapılan cam teras, ülkedeki birinci örnek. Yürümeye “A ne var ki bunda” diyerek başladım kısa mühlet sonra “Çok şey varmış” diyerek yürümeyi zorlukla sürdürdüm… Lakin görüntü buna paha. Kanyoning ve trekingle ilgileniyorsanız Tokatlı Kanyonu içindeki İncekaya Su Kemeri’ni de görebilirsiniz. Konarı Kanyonu ve Bulak Mencilis Mağarası da listenizde olsun.