Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak’ın ilgili yazısı;
Özbekistan, kadim bir tarihe sahip büyük bir medeniyet merkezidir. Esaslı geçmişiyle Türkistan olarak bilinen coğrafyanın kalbindeki Özbekistan’ın tarihi birlik ve dirlik açısından birçok kıymetli olaya sahne olmuştur. Bugün Karakalpakistan’da yaşanan olaylar bölge tarihine baktığımızda aşılması gerekli imtihanlardan biridir.
Karakalpaklar Oğuz, Peçenek ve Kıpçak karışımından meydana gelen bir halktır. Karakalpakistan, Özbekistan içinde özerk bir pozisyona sahiptir. Bugünkü Özbekistan ve Kırgızistan coğrafyasının uzantısıyken 1925’te Kazakistan’a, 1930’ların başında direkt Moskova’ya bağlandı. 1936’da da Özbekistan’a dahil oldu. Bugün Özbekistan’da yeni anayasa ıslahatı tartışılırken Karakalpakistan’ın özerk statüsüne ziyan vereceği düşünülen birkaç unsur değişikliğine yönelik tartışmalar bölgede yansılara neden oldu.
BÖLGEYE YÖNELİK HESAPLAR
Orta Asya çok taraflı oyunların yaşandığı bir bölgedir. Karakalpakistan olayının art planına ayna tutacak kimi hadiseler var: Kazakistan’daki olaylardan bağımsız değil. Lukaşenko’nun ima ettiği tehditler, Batı ve Çin rekabetinde gelişen sorunlar ve Batı literatüründeki Orta Doğu’dan sonra Orta Asya’nın da sıcak çatışmalara sahne olacağı konusundaki tabirler dikkatleri bir müddettir bu bölgeye yöneltmişti. Bu bakımdan sıkıntı çok derin, oyun çok çetrefillidir.
Bölgeye yönelik çıkarları olan global güç odaklarının amansız bir rekabete giriştikleri artık aşikardır. ABD hegemon gücünü perçinlemek, Çin yeni hegemon güç olmak, Rusya ise SSCB sonrasında kaybettiği itibarını yine kazanmak istiyor. Lakin Ukrayna sorunu ortada iken Rusya’nın Orta Asya’da yeni bir cephe açması Moskova’nın askeri kapasitesini zora sokacak bir durumdur. Bu yüzden Karakalpakistan olaylarının ardında aranacak bir güç varsa o Batı istikametindedir.
Bölgede Çin, ABD, İran ve Rusya ortasında amansız bir güç yarışı kelam hususudur. Rusya’nın en kıymetli zaafı nüfustur. Rus nüfusu süratle erirken Özbekistan’ın nüfusu süratle artmaktadır. Lakin her iki ülke karşısında devasa nüfusuyla Çin vardır. Bölgedeki çıkar yarışları bu haldeyken Karakalpakistan’da ortaya çıkan protestoları âlâ anlamak gerekiyor.
KARAKALPAKLAR KİMDİR?
Karakalpaklar Kıpçak ve Harezm kökenli Türk boylarıdır. Özbek devleti ve milletinin bir parçasıdırlar. Tıpkı ailenin üyesidirler. Karakalpak ismi başlarına giydikleri kalpağın büyük olmasından gelir. Öteki bir millet ismi değildir. Birtakım Karakalpak aileleri Türkistan bölgesindeki onlarca uzunluktan biridirler. Ayrıyeten, Karakalpak olarak isimlendirilenler kelam konusu bölgede yaklaşık yüzde 30’luk bir hisseye sahiptir. Bu bakımdan da meseleye ihtiyatlı yaklaşmak yerinde olacaktır.
Diğer taraftan, Çin’in “bir nesil bir yol projesi” Özbekistan topraklarının dışından geçmektedir. Kerimov periyodunda Özbekistan bu projeye katılmadı: Güvenlik siyasetleri mucibince Maveraünnehir sınırına müsaade verilmedi. Lakin şu anda Çin’in bu bölgede önemli yatırımları var. Çin bahsi geçen çizgi boyunca çok büyük yatırımlar yaptı. Bu yüzden bölgede rastgele bir sorun çıkması, Çin’in de çıkarlarına uygun görünmemektedir.
MİRZİYOYEV LİDERLİĞİNİ GÖSTERDİ
Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev olaylar çıktığında çabucak Karakalpakistan’ın merkezi Nukus’a gitti. Parlamentoda konuşma yaparak Karakalpakistan’ın özerk yapısına ait rastgele bir değişiklik olmayacağına dair açıklama yaparak sorunun ilerlemesine müsaade vermedi. Kazakistan’da meydana gelen şovlarla kıyaslandığında, Mirziyoyev öz gücüne dayanarak çabucak duruma el koydu. Sorun büyümeden denetim altına alındı.
TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI DAYANIŞMASI
Son yıllarda, Türk Devletleri Teşkilatı’nı (TDT) ilgilendiren çok kıymetli gelişmeler oldu: Türkmen gazının Türkiye’ye direkt satışının karara bağlanması, Zengezur Koridoru, Türkiye’nin Rusya ile istikrarlı bağları, Azerbaycan’ın Karabağ sorununu askeri bir zafer sonucu büyük ölçüde çözmesi, Erdoğan’ın Hive ziyareti ve Karakalpakistan olayları sırasında Aliyev’in Mirizyoyev’i ziyaret etmesi. Bütün bu olaylar Türk devletlerinin ortalarındaki dayanışmanın dikkate bedel örnekleridir.
Türk devletleri ortasında Türkiye ve Özbekistan her bakımdan öne çıkan iki ülkedir. Nüfus bakımından Türkiye 85 milyonu aşarken Özbekistan nüfusu da 36 milyonu aşmış 40 milyona dayanmıştır. Azerbaycan 10, Türkmenistan 6, Kırgızistan 6.5, Kazakistan 19 milyon (Bu nüfusun yüzde 30’dan fazlası Rus’tur) nüfusa sahiptir. Nüfus gücü birebir vakitte savunma gücü demektir. Bu bakımdan Türk devletleri ekonomik zenginliklerini artıracak, kendilerini memleketler arası platformlarda savunacak, dış tehditlere karşı bağımsızlıklarını koruyacak kuvvetli iş birlikleri geliştirmek yolundadır.
TDT’ye üye ülkeler rastgele bir ülkeye karşı olmak maksadında olmadan kendi varlıklarını müdafaaya ihtimam gösteriyorlar. Çin, Rusya ve Batılı ülkelerle istikrarlı münasebetler kurmak noktasında birbirleriyle dayanışma içinde olmaları bölge barışına da katkı sunacaktır. Fakat bölgesel barışın yolu iç barıştan geçmektedir. Bölge ülkeleri görece küçük nüfus yapısına sahiptir. Yaklaşık 145 milyonluk Rusya bile neredeyse kendisinin 10 katı olan 1,5 milyarlık Hindistan ve Çin nüfus gücü karşısında küçük kalırken son analizde bir milyonun bile altında nüfusa sahip yeni devletçikleri hayal etmek gerçeklere alışılmamıştır. Bölgenin huzuru ve refahı, birlik ve beraberlik siyasetlerine öncelik vermekten geçmektedir.
ÖZBEKİSTAN’DA BİRLİK VE DİRLİK ZAMANI
Mirziyoyev Özbekistan’da büyük ıslahatlara imza attı. TDT’ye tam üye olan Özbekistan Türkiye ile yakın alakalar kurdu. İslam ve Türk medeniyetinin merkezi Maveraünnehir Özbekistan demektir. Burada meydana gelecek rastgele bir olumsuz gelişme dünyayı tesirler. Türk dünyasının huzuru ve refahı için Maveraünnehir’deki kardeşlik ve birlik anlayışı tarihi kuvveti haizdir. Özbekistan’ın komşuları da bu birlik ve beraberlik ruhuna katkı verdiklerini gösteren siyasetleri sürdürmek yanında bölge huzuruna ziyan verenlere müsaade vermeyen uygulamaları da göstermelidir. Dostluk ve kardeşlik sıkıntı günlerde kendisini görülür. Türkiye ve Azerbaycan’ın Özbekistan’a tam dayanağı başka devletlerin de etkin iştirakiyle daha güçlü olacaktır. Özbekistan’ın yanında olan TDT de önemli bir kuruluş olduğunu göstermiştir. Çünkü, Özbekistan’ın rastgele bir yara alması teşkilatın da yara alması demektir.
Orta Asya’daki etnik meseleler Rus Çarlığı ve Sovyet devrinde yürütülen siyasetlerin sonuçlarıdır. Bu bağlamda Karakalpakistan’daki sorunun yapay istikametleri görülebilir. Problemleri yalnızca tarihe bağlayarak açıklamak makul olmaz. Tahlil önerisi olarak, sosyo-ekonomik şartları güzelleştirecek adımları peş peşe atmak noktasında Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev inisiyatif aldı. Bu bağlamda, bölgenin başta Taşkent olmak üzere öteki kentler ile kara ve demiryolu ağını düzgünleştirmek, büyük ölçüde iklim değişimi ve pamuk ekiminin neden olduğu Aral Gölü ve bölge topraklarının kurumasına yol açan problemleri denetim altına alan siyasetlere yük vermek, bölgenin kalkınmasını sağlayacağı üzere birlik ve bütünlük anlayışını da kuvvetlendirecektir.