Ukrayna Savaşı’nın yol açtığı sıkıntılar Karadeniz’in kıymetini bir sefer daha gözler önüne serdi. Bununla birlikte Türkiye’nin egemenlik alanına giren Karadeniz’deki doğal kaynakların zenginliği göstermektedir ki, Türkiye’nin Karadeniz’den başlayarak Boğazlara ve oradan da Akdeniz’e kadar uzanan sınır boyunca çıkarlarını müdafaası bakımından Trabzon’un stratejik ehemmiyeti eşsizdir.
Karadeniz Avrupa’nın güneyi, Balkanlar, Kırım, Kafkaslar, Hazar bölgesi ve Anadolu için kayda kıymet stratejik ehemmiyettedir. Tesir alanı bir yandan Ortadoğu’dan Orta Asya’ya bir yandan da Asya’dan Avrupa’ya ve Kuzey Afrika’ya uzanır. Karadeniz kuzey ve güney tarafları dikkate alınarak ortadan bir çizgi çekilip ikiye ayrıldığında, güney kısmı büyük ölçüde Türkiye ile çevrilidir. Güneyde kalan çizginin doğu ucunun yarısında Gürcistan batı uçununun yarısında ise Bulgaristan bulunurken kuzeyde Rusya, Ukrayna ve Romanya yer alır. Karadeniz’de Kıyıdaş Devletlerin Deniz Yetki Alanları’na bakıldığında bu ayrım net olarak görülmektedir. Buna nazaran Türkiye ve Rusya, Karadeniz’e kıyıdaşlık bakımından öteki ülkelerden daha fazla alana sahiptir. Ana çizgileriyle Rusya ve Ukrayna Kuzey Karadeniz kıyılarının ülkeleriyken Türkiye ise Güney Karadeniz kıyılarına sahiptir. Karadeniz’in güney kıyılarında hâkim güç olan Türkiye’nin Trabzon limanından İstanbul Boğazı’na kadar olan güvenlik çizgisini elinde tutması kıymetlidir. Kuzey’de Kerç Boğazı ile Azak Denizi’ne bağlanan Karadeniz, Kafkaslar açısından da stratejik ehemmiyete sahiptir. Karadeniz’e kıyıdaş ülkeler deniz yoluyla Ortadoğu ve Akdeniz kıyılarındaki Avrupa ve Afrika limanlarına ulaşmak yani sıcak sulara inmek için Türk Boğazlarından geçmek zorundadır. Bu bakımdan Türk Boğazlarından geçiş hem bölge ülkelerini hem de global güçleri tarih boyunca ilgilendirmiştir. Karadeniz kıyısındaki limanlar ve kentler bölgeye hâkim olmak isteyen güçlerin her vakit yayılma planlarında yer almıştır.
Trabzon’un stratejik önemi
Bölge hakimiyeti için dünyanın güçlü imparatorluklarından kimileri yüzyıllar boyunca büyük uğraş vermiştir. Lakin en uzun uğraş Türkler ile Ruslar ortasında meydana gelmiştir. Trabzon ise limanı ve kentiyle Karadeniz stratejisinin oluşmasında kayda bedel değere sahiptir. Bu bakımdan kendine has jeo-politik ve jeo-stratejik pahası olan Trabzon’un Karadeniz içindeki ve Karadeniz’in tesir alanındaki ehemmiyetini tekrar yorumlamak ve bölgedeki hakimiyet çabasının tarihi geçmişini bilmek kıymet kazanmaktadır. Trabzon 15 Ağustos 1461’de Türklerin hakimiyetine girdikten sonra 18 Nisan 1916’da Rus işgaline uğrayana kadar önemli bir tehditle karşılaşmamıştır. Trabzon bir Karadeniz limanı olarak evvel 1774’de Kırım’ın akabinde da 1921’de Batum’un kaybından sonra Karadeniz bölgesinde meydana gelen hakimiyet gayretinde öne çıkan bir role sahiptir.
Trabzon, 1699 Karlofça Antlaşması öncesinde Osmanlı Devleti’nin rakipleri dikkate alındığında beklenen savaş noktalarına uzak kalan bir liman kentiyken XVIII. yüzyıl başladığında kuzey ve kuzeydoğu seferlerinin tam ucunda yahut ortasında yer almaya başlamıştır. Bundan sonra Trabzon’un Karadeniz’de Anadolu kıyılarında Türk deniz üssü olarak kıymetli rolü pekişti.
Şehrin dinamizmi
Karadeniz farklı kültürler, dinler ve halklar için bir kavşak noktası özelliğindedir. Tarihin farklı devirlerinde farklı millet ve etnik topluluklar yanında büyük devlet ve imparatorlukların çıkar çatışmasına tutuştuğu bir alan olmuştur. Karadeniz doğal barınaklık ve doğal liman imkanları bakından varlıklı bir deniz özelliğinde değildir. Karadeniz’in kuzeyi ve güneyi dikkate alındığında en elverişli liman bölgesi Kırım’ın Sivastopol kentidir. Güney Karadeniz’in kıyıları limana elverişli olmak bakımından ikinci derecededir. Burada Sinop kısmen bir donanma barındırma imkanına sahiptir. Trabzon ise doğal imkanlar açısından Sinop’tan sonra gelir. Dünyada teknolojik ilerleme 100 yıl öncesine kıyasla çok gelişmişmiş olsa da denizcilik hala doğal özelliklere sahip limanlara bağımlıdır. Teknolojik imkanlar ve dalgakıranlar üzere tedbirler donanmanın üslenmesi için kâfi değildir. Bu bakımdan Odessa, Batum, Sinop ve Trabzon üzere limanlar Sivastopol’a göre ikincil değere sahiptir. Trabzon kenti stratejik pahasına irtibatlı olarak değerini tarihin her evresinde korumuştur. Türklerin hakimiyetine girdikten sonra, Karadeniz liman kentlerinden biri olan Trabzon, hem kuzeyindeki limanlarla deniz ticareti bakımından bağlantılarda bulunuyor hem de Uzakdoğu’dan ve İran’dan karayoluyla gelen Anadolu ve Avrupa pazarlarına gidecek ticari eserlerin sevk noktası olarak fonksiyon görüyordu.
Böylece doğu-batı ekseninde kara yoluyla yapılan İpek Yolu’nun da değerli noktalarından biri idi. Anadolu yarımadasının ticareti bakımından bu özelliğine ilaveten kuzey-güney ekseninde de ticaret ve ulaşım üssü bakımında kayda paha bir fonksiyona sahipti. Lozan Antlaşması sonrasında Türkiye’nin Mavi Vatan sularındaki haklarını teminat altına almasında iki antlaşma değerlidir. Bunlardan birisi Montrö’dür. Başkası ise 1992 yılında, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ)’nün kuruluşudur. Montrö Karadeniz’e giriş ve çıkışları Türk egemenliğinde denetim eden bir mutabakat olarak tarihe geçerken KEİ’de Türkiye’nin Karadeniz’de Mavi Vatan sonlarını belirleyen bir yer olmuştur. 1936 Montrö Antlaşması, 1809 sonrası Türk egemenliğini güçlendiren en kapsamlı ve başarılı mutabakattır. Türkiye’nin Karadeniz’deki çıkarları açısından bu antlaşmadaki üç nokta çok değerlidir. Birinci olarak, Karadeniz’e kıyıdaş ülkelerin Karadeniz’deki egemenliği memleketler arası hukuka nazaran paylaşmasını sağlar. İkinci olarak, Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelerin buradaki hareketlerini kısıtlar.
Üçüncü olarak Rusya’nın Akdeniz’e inişini sonlandırır. Elbet Montrö birinci imzalandığında 1934’lerde dünyada Nazi tehlikesi vardı. İngiltere’nin o vakitlerde dünya ve bölge siyasetindeki tesiriyle imzalandı. Lakin Türkiye’nin de çıkarına olarak Rusya’nın hareket alanını sonlandırdı. Zira Rusya’nın her mevsim açık denizlere ulaşabileceği tek deniz çıkışı Karadeniz’dir. Çünkü Baltık denizi kışın donduğu için Rusya sıcak denizlere yani Akdeniz’e ineceği yol yalnızca Boğazlar üzerindendir. Montrö antlaşması uçak gemisi, savaş gemisi ve denizaltı geçişini kurallara bağlayan ve kısıtlamalar getiren bir mukaveledir. Montrö olmasaydı, geçişlerdeki sınırlamalar konmasaydı, Ruslar en büyük gemilerini Karadeniz’den süratlice Akdeniz’e indirerek bölgedeki istikrarları altüst etmede kıymetli rol oynayabilirdi. Bugün Akdeniz’de yüzen kıymetli Rus gemileri, nükleer başlıklı denizaltılar Baltık’tan Cebeli Tarık’a oradan Akdeniz’e giren gemilerdir. Şayet Montö’nün kısıtlayıcı kararları olmasaydı Rusya en büyük tersanelerini Karadeniz kıyısında inşa eder, en büyük gemilerini burada yüzdürür ve oradan sıcak denizlere inerdi. Halbuki bugün Kuzey Buz Denizi’nde gemilerini tutuyorlar ve oradan Akdeniz’e sevk ediyor.
Öte yandan Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ) Haziran 1992’de İstanbul’da kuruldu. Lakin KEİ kurulmadan evvel, 1986 yılında Soğuk Savaş sürerken Türkiye Münhasır Ekonomik Bölgesi’ni Karadeniz’de ilan etti. Periyodun Başbakanı Turgut Özal’ın gündeme getirdiği Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Karadeniz’i barış denizi yapmak yanında Türkiye’nin memleketler arası hukuktan kaynaklanan haklarını garanti altına almak noktasında çok kıymetli bir antlaşmadır. KEİ üyeleri, Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan’dır. KEİ ile Karadeniz bölgesinin barış, istikrar ve refah bölgesi olması öngörülmektedir.
Ukrayna-Rusya savaşına karşın KEİ’nin bölgedeki istikrara katkısı son olarak “tahıl koridoru” sürecinde de ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Türkiye’nin Ege denizindeki karasularının 12 mile çıkarılmasına karşı izlediği siyaset, memleketler arası suların geniş kalmasını sağladığından Karadeniz’e kıyıdaş ülkeler ve bölgede denizcilik faaliyeti yürüten öteki ülkelerin de çıkarınadır.
Türkiye’nin teknoloji hamlesi
Türkiye Karadeniz’deki çıkarlarını KEİ platformunda kuvvetlendirmiştir. Bundan sonra rastgele bir tartışmaya mahal vermeden 1986’da ilan ettiği MEB’de güç kaynaklarını aramaya başlamıştır. Bulunan doğalgaz kaynağı 540 milyar metreküp olarak tespit edilmiştir. Bu kaynak şimdilik Türkiye’nin 10 yıllık doğalgaz gereksinimini karşılayacak bir rezerv demektir. Bundan sonra bulunacak yeni rezervler Türkiye’nin güç bakımından dışa bağımlılığını azaltacağı üzere yeni ekonomik atılımların yapılmasına da ivme kazandıracaktır.
Karadeniz’deki hidrokarbon güç kaynaklarını tespit ve çıkarma noktasında Türkiye’nin son yıllardaki kararlılığı Cumhuriyet tarihinin bu alandaki yeni başarısıdır. Karadeniz’de doğalgaz bulmak ve çıkarmak Türkiye’nin diplomatik muvaffakiyetleri sonrasında teknolojik muvaffakiyet elde ettiğini göstermektedir. Trabzon’un potansiyelini ortaya çıkaran ögelerden biri de spor ve Trabzonspor futbol kadrosudur. 2. Lig şampiyonluğu akabinde 6 kere lig şampiyonluğu yaşayan Trabzonspor kent için sportif başarılarıyla siyasal, ekonomik ve kültürel katkılar da sağlamıştır. Trabzon esasen Anadolu’yu temsil eder. Anadolu beşerinin, İstanbul Ankara ve İzmir üzere büyük kentlerde yerleşen, halkına inanmayan seçkinlerine verdiği bir karşılık olmuştur. Ulusal Çabayı yapan Anadolu’dur. Spor kelam konusu olduğunda büyük kentlerin hegemonyası Trabzon’la kırılmıştır. Trabzonspor’u tutmak yalnızca Trabzonlu ve Karadenizli gençlerin tercihi olmamıştır. Trabzonspor’a bütün Anadolu gençlerinin sempatik yaklaşımı hatta taraftarlığı kelam mevzusudur. Trabzonlu olmayanlar Anadolu ruhunu temsil eden bu grubu çarşıda pazarda, üniversite kantinlerinde hararetle desteklemiştir. Bir vakitler Ayağı çarıklı, bir vakitler ayağı çamurlu diye horlanan lakin emeğine, aklına, hünerine, ferasetine ve zekasına güvenen gençler Trabzon sayesinde özgüven sahibi olmuşlardır. Üniversitedeki gençler mahalle baskını Trabzonsporluyum diye kırmıştır.
Trabzon’un Potansiyeli
Trabzon yat turizminden yayla turizmine kadar pek çok alanda yerli ve yabancı turistler için bir cazibe merkezidir. Kentin tarihi ve doğal zenginlikleri yanında kuş izleme, dağcılık, botanik turizmi, mağara turizmi ve trekking üzere çok sayıda turizm çeşidi turistlerin ilgisini çekmektedir. Ayrıyeten, İstanbul, Ankara ve İzmir üzere kentlerde düzenlenen büyük kültür tertipleri Trabzon’da da yapılmaya başlamıştır. 20-22 Mayıs 2002’de Trabzon Belediyesi öncülüğünde kentteki üniversitelerin katkısıyla düzenlenen Trabzon Sempozyumu bu açıdan çok başarılı olarak değerlendirilmiş ve kentin insan kaynağı başta olmak üzere toplumsal, ekonomik ve kültürel zenginliğini gözler önüne sermiştir. Sonuç olarak, Mavi Vatan sularının Karadeniz hudutlarındaki Türk egemenliği, ekonomik, siyasi, askeri ve kültürel çıkarlar başta olmak üzere her bakımdan kıymetlidir. Karadeniz’deki Mavi Vatan sularının orta noktasında Sinop Limanı batı ucunda Boğazlar ve doğu ucunda ise Trabzon stratejik değere sahiptir. Trabzon stratejik kıymet, tarih, kültür, spor, doğal zenginlikler ve demografik kaynaklar bakımından bölgenin kıymetli bir kenti olarak gelişmesini sürdürmektedir. Ukrayna Savaşı’nın yol açtığı meseleler Karadeniz’in ehemmiyetini bir defa daha gözler önüne serdi. Bununla birlikte Türkiye’nin egemenlik alanına giren Karadeniz’deki doğal kaynakların zenginliği göstermektedir ki, Türkiye’nin Karadeniz’den başlayarak Boğazlara ve oradan da Akdeniz’e kadar uzanan çizgi boyunca çıkarlarını müdafaası bakımından Trabzon’un stratejik değeri eşsizdir. Türkiye’nin her bakımdan büyük kentlerinden biri olarak gelişmesini sürdüren Trabzon, ülkenin bölgesel ve global ataklarına katkı verme kapasitesini her geçen gün artırmaktadır.