Edebiyat tarihi biraz da kayıp kitapların tarihidir. İster doğuda ister batıda olsun, müellif biyografilerinin sonuna yanlışsız “… İsimli bir yapıtı daha bilinse de şimdi ele geçmemiştir” ya da “Bazı kaynaklarda … isimli bir eser daha yazdığı rivayet edilmektedir” minvalinde cümleler okuruz.
Yani bu kitaplar müellifi tarafından kaleme alınmıştır lakin vakit içinde “bir şekilde” kaybolarak günümüze ulaşamamıştır. Bu “bir şekilde”yi birkaç halde anlayabiliriz: Müellifin şahsen kendisi ya da bir sansürcü tarafından imha edilmiş olabilir, bir yangın yahut selde yitmiş olabilir, kazara bir yerde unutulmaya bırakılmış olabilir ya da bir kütüphane rafına, bir sahaf deposuna gizlenmiş olabilir.
GİZLİ BAHÇELER, TERK EDİLMİŞ ŞATOLAR
İtalyan müellif Giorgio van Straten Kayıp Kitapların İzinde’de tam da bu çeşitten kitapların peşine düşüyor. Kayıp kitapların kıssalarına merakının kökeni ise çocukluğunda gizli:
“Kayıp bir kitabın öyküsüne her tesadüf edişimde, çocukken zımnî bahçelerden, gizemli teleferiklerden, terk edilmiş şatolardan bahseden kitaplar okuduğumdaki üzere bir pay kapıldım. Bir serüveni ve o serüvenin gözden kaçan büyüsünü yaşama fırsatını gördüm ve gizemi çözen kahraman olabilmeyi ümit ettim.”
Kahraman Giorgio van Straten, “birilerinin gördüğü hatta okuma bahtının olduğu ama sonradan yok edilen yahut gerisinde neredeyse hiç iz bırakmadan yok olan” diye tanımladığı kayıp kitaplar serüveninde Ernest Hemingway’dan Nikolay Gogol’e, Walter Benjamin’den Sylvia Plath’a sekiz isme ilişkin yapıtların gizemini çözmeye çalışıyor. Straten, usta bir dedektif olmasının yanında şanslı da sayabiliriz: Zira peşine düştüğü kayıp kitaplardan birini, kitap yok olmadan evvel okuyan dört beş şahıstan biri kendisidir. Ancak ne yazık ki yapıtın kaybolmasına pürüz olamamıştır.
YA BİZİM KAYIP KİTAPLAR?
Türk kültür tarihinde de buna emsal serüvenler var: En ünlü kayıp kitaplarımızdan biri, Osmanlı tarihinin başlangıcı için değer biçilmez kıymeti olan Orhan Gazi’nin imamı İshak Fakih’in oğlu Yahşi Fakih’in Menakıb-ı Al-i Osman isimli yapıtıdır. Bu kaynaktan 15. yüzyılda yaşayan tarihçi Aşıkpaşazade sayesinde haberdar oluyoruz. Aşıkpaşazade, Geyve’de konutunda konuk kaldığı Yahşi Fakih’in kitabını görmüş ve kendi tarihini yazarken istifade etmiştir:
“Yahşi Fakih Sultan Bayezid Han’a gelinceye kadar bu olayları ve menkıbeleri yazmış. Ben de Orhan Gazi’nin imamının oğlu Yahşi Fakih’e bağlı kalarak diğerlerinden duyduklarımla birlikte Osmanoğulları’nın kelamlarından ve olaylarla dolu menkıbelerinden kimilerini özetle kaleme aldım.”
Yahşi Fakih Menakıb’ındaki Osman ve Orhan periyotlarına ilişkin rivayetlerin, yer isimlerinin denetimi ve toponimik-topografik araştırmalar sonucunda gerçek bilgiler içerdiğini belirten Halil İnalcık’a nazaran eser, Osmanlı tarihinin birinci periyodu üzerinde bütün Tevârîh-i Âl-i Osmân’ın ana kaynağıdır.
GELECEKTE BİR GÜN…
İşte Aşıkpaşazade’nin görüp kullandığı, Osmanlı’nın kuruluş periyodu üzerindeki sisleri dağıtacak bu ana kaynak daha sonra değişik bir formda ortadan kaybolur. Ancak 19. yüzyılda bu yapıtı gören biri vardır: Ünlü şair Abdülhak Hamid’in babası, reisületıbbâ, devlet adamı ve tarihçi Hayrullah Efendi! Ömer Faruk Akün’ün tespitine nazaran, Hayrullah Efendi’nin Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi’ni yazarken gördüğü eserler ortasında Yahşi Fakih’in Menakıb’ı da vardır. Ayrıyeten Hayrullah Efendi’nin yapıttan “Molla İlyas’ın oğlu Pir Yahşi Fakih’in tarihi” biçiminde bahsetmesi, bu kaydın Aşıkpaşazade’den gelmeyip onun gördüğünden daha sonraya ilişkin ve daha farklı bir nüshayla temaslı olduğunu aşikâr etmektedir. Buna karşın şu an Yahşi Fakih’in Menakıb’ına dair rastgele bir iz yok.
Ancak 14. yüzyıldan beri varlığı bilinen Türk lisanının birinci sözlüğü olan Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lugati’t-Türk’ünün 20. yüzyılın başında Ali Buyruğu Efendi tarafından İstanbul’da bulunması ebediyen sürprizlere hazır olmamız gerektiğine işaret ediyor.
Kayıp Kitapların İzinde koşan Giorgio van Straten de bu mevzuda ümitli:
“Aranan eser sonsuza dek yok olmuş üzere görünmektedir, tekrar de bir ihtimal birileri, bir yerde, gelecekte bir gün…”