T24 Kültür-Sanat
İlk sayısı 170 bin basılan ve 6 Nisan 1956’da yayımlanan Hayat, o periyot için bir birinci olan baskı tekniğinden birinci sınıf çizim ve fotoğraflarına kadar dergicilikte çığır açan bir teşebbüstü. Müellif Derya Bengi, mecmuanın toplumda büyük heyecan uyandırdığı birinci devrini çarpıcı anekdotlar ve öyküler eşliğinde İBB’nin üç ayda bir çıkan mecmuası İST için kaleme aldı.
1956’da “Türkiye’de görülmemiş bir mecmua” sloganıyla yayın hayatına atılan haftalık Hayat, 70’li yılların sonlarına kadar, 22 yıl (1145 sayı) boyunca ağırbaşlı magazin gazeteciliğinin 1 numarası olarak kaldı.
Bengi’nin Hayat mecmuası için “Hürriyet gazetesi için bir vakitler ‘Babıali’nin amiral gemisi’ denirdi, herhalde birebir rütbe dergicilikte Hayat için geçerliydi” sözünü kullandığı yazısının devamı şöyle:
“Sizi bir hafta meşgul edecek en düzgün arkadaş”
Hayat’ın tanıtım duyurusu “Sizi bir hafta meşgul edecek en âlâ arkadaş” sözleriyle devam ediyordu. 170 bin adet basılan, Anita Ekberg kapaklı, 6 Nisan 1956 tarihli birinci sayı kapışıldı. Çabucak öncesinde, bir o kadar baskıyla bir “sıfırıncı sayı” hazırlanarak yurt çapında bedavadan dağıtılmıştı, onun kapağındaysa Elizabeth Taylor vardı.
Taylor ve Ekberg dışında, 50’li yılların Hayat’ının kapak şampiyonları Brigitte Bardot, Sophia Loren, Ava Gardner üzere yıldızlardı. Bir Türk yıldıza lakin 1959’da, 117. sayıda sıra gelmişti:
Bu şanslı aktris Tijen Par’dı. Daha öncesinde, mecmuanın ender “yerli” kapakları ortasında, “giyim kuşamda Türk modası”nı temsilen bir Olgunlaşma Enstitüsü öğrencisi ve “köy hayatımızdan manzaralar” konusunu temsilen Antalyalı bir genç kız bulunuyordu. İlk sefer siyah ciltli, Afrikalı bir bayan, Hayat’a 1960’ta kapak olmuştu, o da üzerindeki ay yıldızlı elbiseye hürmeten.
6 Nisan 1956 tarihli Anita Ekberg kapaklı birinci sayı
Hayat’ın kapaklarını süsleyen bikinili bayanların toplam sayısı muhtemelen o devranda İstanbul plajlarında rastlanabilecek bikinililerden daha fazlaydı. 1957’de “Açıkhava Tiyatrosundaki Plaj” başlıklı haberde, İstanbul’a gösteriler yapmaya gelen Night & Day Follies Revüsü’nün bikinili provası husus ediliyordu. Bikinili dansçılar mazeret, Harbiye Açıkhava Tiyatrosu’nun kısa bir tarihçesi de yansıyordu sayfalara:
“Açıkhava Tiyatrosu’nda şimdiye kadar neler seyretmedik ki? Geniş sahnede trajediler oynandı, ‘Avare mu’lar söylendi, Madame Butterfly operasından bayan güreşlerine kadar her türlü temsile şahit olundu ve nihayet geçenlerde de bir Fransız revüsü postu Açıkhava’ya serdi. Sere serpe dolaşan kızlarıyla revü, taş tiyatroya Paris ve Riviera kokan bir hava getirdi.”
Bir reklam metninde ise şu yazıyordu:
“Bikini kraliçesi diyor ki: Hem vücudunuzun tenasübünü hem de ağzınızın tadını koruma etmek istiyorsanız bakkalınızdan Ankara makarnası isteyiniz.”
1950’lerde Hayat’tan geçen diğer reklamlar ortasında Sürpriz gömlekleri, Tercüman ve ve Cumhuriyet gazeteleri, Lüks tuvalet sabunları, Mum deodorant, Pe-Re-Ja limon kolonyası, Gibbs tıraş kremi, Vita ve Sana yağları, Grapho-English mektupla İngilizce kursu, Florya’da İngilizce konuşma kampı, Tamek konserveleri, Garanti Bankası, Şekerbank ve İş Bankası sayılabilirdi. Natürel ki aslan hissesi (fazla değil, her hafta bir tam sayfa) Yapı ve Kredi Bankası reklamlarına aitti. Çünkü mecmua A’dan Z’ye bu bankanın girişimiydi.
Derin baskı devrimi
Yapı ve Kredi’nin kurucusu Kazım Taşkent, 1939’da bir çığ kazasında kaybettiği küçük oğlu Doğan’ın anısına 1945’te Doğan Kardeş mecmuasını çocuklara armağan etmişti. Büyüklere yönelik, küçük ebatlı, üç aylık Aile 1947’de yayımlandı. 1952’de ise Hayat’ın ön hazırlığı niteliğindeki aylık Resimli Hayat mecmuası çıktı.
Hayat’ı bankanın aklına düşüren iç içe birkaç neden vardı aslında: Atılım içindeki banka, günlük gazetelere verdiği reklamların diğer reklamlar ortasında kaynayıp gitmesinden ve gazetelerin baskı tekniğinin geriliğinden rahatsızdı. Dört başı mamur yeni bir mecmua çıkarılırsa, hem “matbaacılıkta devrim”, hem “kültür hizmeti” yapılabilir, hem de kendi reklamlarına gönlünce bir alan açılabilirdi.
Hayat’ın birinci döneminde kendini methettiği yazılarda biçim içeriğin önüne geçiyordu. “Türkiye’de görülmemiş bir mecmua” vurgusu boşuna değildi. Banka, kurduğu matbaayla tifdruk (derin baskı) teknolojisini Türkiye’ye getirmişti ve “Avrupa mecmuaları ayarında baskılar” yapacaktı. Sayfa dizaynlarını üstlenen Hans-Jo Schmoll başta olmak üzere matbaada ve mecmuada 10 Alman uzman ter döküyordu. Akşam gazetesindeki köşe yazıları ve radyo sohbetleriyle tanınan, mecmuanın baş sorumlusu Şevket Rado’ya göre bu teknoloji “her Türk için bir iftihar vesilesiydi”, çünkü Hayat, “Türk mecmuacılığına Avrupai bir çehre kazandırmıştı.”
Rado için tifdruk demek, Türkiye’nin 50’li yıllardaki demokrasi içinde sanayileşme ve kalkınma atağının doğal bir izdüşümü demekti. Kısacası Hayat mecmuası, barajlar ve köprüler misali, “Eserler Devri’nin Yeni Bir Eseri”ydi. Tahminen de Cumhurbaşkanı Bayar’ın “Küçük Amerika” rüyası doğrultusunda, mecmuanın sayfalarında, Adana Seyhan ve Ankara Sarıyar barajlarından Eskişehir çimento fabrikasına, İzmir Alsancak Limanı’ndan Uludağ’ın teleferiğine, Ataköy konutlarından Saraçhane’deki belediye sarayına kadar türlü tesis birer müjde olarak sunuluyordu. Raman’da, Garzan’da keşif ve sondajlar sürerken, Hayat da çoğu kişi üzere “Türkiye petrol memleketi oluyor” sanıyordu.
Samatya’daki hastane 1958’de şu sözlerle duyuruluyordu:
“Ortadoğu ve Balkanlar’ın en büyük hastanesi Samatya’da inşa edilmektedir. İşçi Sigortaları Kurumu tarafından yapılmakta olan İşçi Hastanesi’nin 780 odası, altı ameliyathanesi vardır. İnşaatta kullanılan gereç ile beşer katlı 200 apartman yapılabilir. Hastanenin en büyük özelliği her yatakta bir kulaklıklı radyo bulunmasıdır, hastalar kimseyi rahatsız etmeden radyo dinleyebileceklerdir.”
1957’de iki hafta üst üste, iki önemli projenin maketi, orta sayfada, poster büyüklüğünde, “pek yakında” dercesine yayımlandı: Biri Prof. Paul Bonatz’ın mimari çizimiyle Ortaköy-Beylerbeyi ortası Boğaz Köprüsü’ydü, temelleri fakat 13 yıl sonra atılacaktı. Diğeri Vedat Dalokay’ın tasarladığı Ankara Kocatepe Camii’ydi, fazla çağdaş kaçtığı gerekçesiyle vazgeçilecek, yerine 10 yıllar sonra klasik formda taklit bir cami inşa edilecekti.
Atatürk, Van Gogh, Âşık Veysel
Hayat’ın orta sayfa posterlerini (dergide “tablo” sözcüğü yeğleniyordu) çerçeveletip asma modası almış yürümüştü. İstanbul, İzmir üzere şehir panoramaları, eski vakit gravürleri, pehlivan portreleri, futbol grubu 11’leri, mescitler, yerli yabancı tanınmış ressamlardan seçme eserler birbiri arkasına yayımlanıyordu. Şevket Rado bu tabloların tüm Türkiye’ye fotoğraf sanatını yaydığını sav ediyordu. Öyle ki Anadolu’daki ücra kasabaların kahvehanelerinin duvarlarında Hayat’tan çıkan Van Gogh tablolarını görüp gurur duymuştu. Atatürk posterleri her vakit hayat kurtarıcıydı. 8 Kasım 1957’de bir zamanlar Time’ın kapak yaptığı Atatürk portresinin posteri yayımlanmış, mecmua bayilerde erkenden tükenince tıpkı portrenin kartpostalları satışa sunulmuştu. Hayat’ın foto muhabirlerinden İnal Tengizman, babası Esat Nedim Tengizman’ın 1924’te çektiği bu fotoğrafın özgününü şahsen konuttan alıp mecmua bürosuna götürmüş, bir manada unutulmaktan kurtarmıştı.
Hayat’tan Firuz Aşkın imzalı bir çizim
Hayat’ta yayımlanan romanlara, hikâyelere eşlik eden çoğu Firuz Aşkın imzalı çizimler birinci sınıf, fotoğraflar ise bir içim suydu. Türkiye’de görünüm fotoğraflarının öncüsü Othmar Pferschy’nin karelerinin hakkını lakin tifdruk tekniği veriyordu. Tengizman’ın yanı sıra Ozan Sağdıç, Ara Güler üzere foto muhabirlerinin emeği, Hayat’ın cam üzere baskısı sayesinde sanatçılık mertebesine yükseliyordu. Örneğin Âşık Veysel’in bugün çok bilinen muhteşem köy enstantaneleri, Hayat’ın 13 Aralık 1957 tarihli nüshası için Orta Güler tarafından Sivas’ta, Sivrialan köyünde çekilmişti.
İlk yıllarda mecmua kapaklarında tek bir erkek gözükmüştü, o da Şah Rıza Pehlevi’ydi. İran Şahı’nın, kendisine evlat veremeyen Süreyya’dan ayrılıp Farah Diba’yla evlenme süreci, mecmua sayfalarında adım adım takip edilmişti. Grace Kelly’nin Prens Rainier’yle evlenerek Monaco Prensesi olması da öyle. Hayat, çiftin düğününe bir ikram de düşünmüş, Celal Bayar’ın memleketi Umurbey’deki tezgâhlarda dokuttuğu Türk halısını Monaco’ya göndermişti. Bu tezgâhlar da Yapı ve Kredi Bankası’na aitti. Bankanın prodüktörlüğünde çekilen birinci renkli Türk filmi Halıcı Kız’da (1953) Muhsin Ertuğrul, dokumacılık zanaatını ve dokumacı kızların öyküsünü anlatmıştı.
Devlet adamlarından da ötede, hanedan mensuplarına Hayat’ın ilgisi had safhadaydı. Ayrıyeten başarılı centilmen futbolcular, milyarder iş insanları, Hollywood ve Cinecitta dedikoduları, transatlantik seyahatleri, Hilton çayları, Kervansaray geceleri, her nevi cemiyet haberleri Hayat sayfalarında züğürdün çenesini yoruyordu. Hikmet Feridun Es’in kaleminden Uzakdoğu’nun kadim halkları yahut Nezihe Araz’ın kaleminden Anadolu yörükleri, Hayat okuru olan çağdaş, şehirli, orta sınıf ailelere egzotik tatlar taşıyordu.
Hayat, benzerleri Life (ABD), Paris Match (Fransa), Bunte (Batı Almanya) üzere popüler bir aile saadeti mecmuasıydı. Suya sabuna dokunmayan, optimist, gülümser, bazen siyah-beyaz ya da sepya, bazen dört renkli, lakin özünde “tozpembe” bir mecmua.
Âşık Veysel’in Orta Güler tarafından Hayat mecmuası için çekildiği fotoğraf
Kâğıt bitince ayrılık kapıyı çaldı
Her şey yolunda giderken, henüz üç ayı dolmadan, depodaki bütün kâğıt stoğu erimişti. Bu kadar yüksek tiraja kâğıt mı dayanırdı? Battı balık yan sarfiyat, Hayat 11. sayısının kapak ve art kapağını birinci kere deneme mahiyetinde dört renkli basarak, okurlarına fiyakalı bir elveda çekti, uzunca bir tatile çıktı. Tifdruk makineleri iki yüzü parlak kâğıt istiyor, lakin döviz ıstırabı nedeniyle ithalat yapılamıyordu. İzmit’teki Seka Kâğıt Fabrikası’nı nitelikli kâğıt üretmeye lakin siyasi iktidar ikna edebilirdi. Kazım Taşkent 50’lerin başlarında kısa bir süre Demokrat Parti’den milletvekili olarak parlamentoda bulunmuş, fakat siyasete küserek istifa etmişti. Yeniden de Menderes hükümeti Hayat’ı kırmayacak, uygun kâğıt için İzmit’e buyruk verecekti. Altı aylık ortadan sonra 1956’nın Aralık ayında Hayat kaldığı yerden, bu sefer yerli parlak kâğıtla yoluna devam edecekti. Bu ikinci dönemde, “Ferahlayan İstanbul” başlığı altında Başbakan Menderes’in istimlak ve imar programına tam takviye verecekti.
Şevket Rado’nun, anılarında lisan-ı münasiple anlattığı üzere, kâğıt azaldıkça Menderes’ten tekrar ricacı olmak gerekiyordu. Fakat Menderes asla randevu vermiyor, her seferinde Rado’ya haber göndererek, kendisiyle birlikte yurt seyahatlerine katılmasını öğütlüyordu: “Kâğıt isteyeceğim vakit beni seyahate davet etmesi, yollarda kendisine yapılan tezahüratı görmem, kendisini halkın nasıl bağrına bastığını (öyle diyordu) gösteren resimleri Hayat mecmuasına basmam içindi.”
Aralarındaki ahbaplık ilerlediğinde Menderes tarafından Rado’ya milletvekili adaylığı teklif edilecek, fakat Rado reddedecekti. Sonunda Menderes’in söylediği şu sözler, Rado’nun kulağına kadar gidecekti: “Bu Şevket Rado ne istiyor anlayamıyorum. Kendisine mebusluk teklif ettik, kabul etmedi. Seyahatlerime katılıyor, mecmuasında iki satır yazı yok.”
Hayat, en büyük tirajı Menderes döneminde değil, Menderes’lerin yargılandığı Yassıada duruşmalarının en son kararının açıklandığı sayısıyla yakalayacaktı. 21 Eylül 1961 tarihli bu sayı 490 bin satış adediyle rekor kıracaktı.
Hayat‘ta İstanbul’un hayatı
Hayat yayın hayatına başladığı vakit İstanbul’un nüfusu 1,5 milyonu geçmişti. Nüfusun 2 milyon sonuna dayandığı günlerde, 1961’de, Hayat’ta çıkan bir yazıda, şehirde kayıtlı tam 3200 dernek bulunduğu belirtiliyordu. Çemişgezek Köylerini Kalkındırma Derneği üzere, 66 vilayetin, 400 ilçenin küçük dayanışma toplulukları bunlar ortasındaydı. Fakat daha neler yoktu ki: İyi Ahlak Derneği, Yüz Yıl Yaşamak İsteyenler Derneği, Çalışanı Sevenler Cemiyeti, Gezici Sütçüler Derneği, Karagözcüler Hokkabazlar Kuklacılar Derneği, Gültepe’yi Güzelleştirme Derneği, Metapsişik Cemiyeti…
İstanbul’un Hayat dergisinin kalbinde başka bir yeri vardı. Bunun bir yüzü geçmiş yıllardan, geçmiş asırlardan anılarsa, diğer yüzü şehrin bugünüydü. 40 yılda bir çamurlu yollar, susuzluk, yoksulluk, gelir uçurumu… Varsa yoksa gelişen, büyüyen şehir, pitoresk, turistik İstanbul…
Yeşilköy Havaalanı’na 1956’nın son ayında tam 3 bin uçak inmişti. Kocaman bir karatahtaya tebeşirle sefer saatlerini yazan bir görevliyi gösteren fotoğrafın altında şunlar yazıyordu:
“Yakınşark’ta hiçbir tayyare meydanının geldi-gitti tahtası Yeşilköy’deki kadar meşgul değildir.” Sükûnet içindeki eski Yeşilköy gitmiş, onun yerine her milletin uçağının inip kalktığı “hareketli, telaşlı, kalabalık” bir havaalanı gelmişti. Hatta bazen tıpkı anda “bir İsrail uçağı ile bir Arap uçağını yan yana görmek dahi” mümkündü… 1958’de Hayat’ın elde ettiği bilgilere göre, İstanbul trafiğinin bütün yükünü taşıyan emektar Galata Köprüsü’nü, motorlu araçlar bir günde yaklaşık 60 bin kere çiğniyordu… Tramvay ise 1961’de, üzerinde “Elveda sevgili yolcularım” yazılı bez afişle Avrupa Yakası’ndan ayrılıyordu: “Tramvay orta hallilerin, fakirlerin gönlünde taht kuran birinci sevgili sayılırdı. Anadolu’dan gelenler bir tramvay gezisi süresinde koca şehri doyasıya seyrederdi. Varlıklı, saf taşralılardan bir ikisi tramvay satın alıp memlekete götürmek bile istemişlerdi.”
Bütün bu gelip gitmelerle, otomobille, tramvayla, vapurla ortası olmayanlar da mevcuttu elbette. 1958’deki bir sayıda, vefatının akabinde, Nurettin Cemil Sangan’ın Kadıköy sevdasından bahsediliyordu. “Bekliyor gönlüm seni Moda koyunda yine” şarkısının bestekârı Nurettin Cemil şekerci esnafındandı ve ünlü bestekârlardan Şekerci Cemil Bey’in oğluydu. “Kadıköy’ün çiçekleri kokuludur, sohbetleri tatlıdır, bayanları güzeldir” diyen Nurettin Cemil, şehrin Avrupa Yakası’na son 20 yılda topu topu bir kez geçmişti. “Peki beğendiniz mi?” sorusuna cevabı şuydu: “Alıcı gözüyle bakmadım. Güzel bir yer. Fakat Moda’nın gönül yakıcı havasını pek bulamadım.”
Ses‘te gençliğin sesi
Ne kadar modernist ve Batılılaşmacı gözükürse gözüksün, özellikle gençliğe bakışında, tipik bir aile babası üzere, vakit zaman muhafazakâr damarı kabaran bir mecmuaydı Hayat. Gençleri anlamanın faziletleri üzerine oldukça kalem oynatılır, lakin egzistansiyalizm, caz, rock’n roll, hippilik üzere akımlar bariz bir arayla karşılanır, bazen merak ile şüphe, bazen tebessüm ile kaş çatma ortası bir istikrarla anılırdı. Şevket Rado’nun deyişiyle “terbiyevi gayeler güdülerek” hazırlanan böyle bir mecmua için “Dünya gençliğini tehdit eden tehlikeler” yahut “Gençliği gerisinden sürükleyen marazi cereyanlar” başlıklı ikaz yazıları tahminen de olağan kabul edilmeliydi.
Bunun panzehiri Ses’ti. Hayat 268 numaralı sayısını yayımladığı hafta, 25 Kasım 1961’de, kardeş Ses dergisinin birinci sayısı çıktı. Ses, haftalık aktüel bir sinema ve tiyatro mecmuası olacak, yerli yabancı popüler müziği de yedeğine alacak, en başta gençliğe seslenecekti. 60’lı yılların yenilikçi havası Ses sayfalarında, en azından Hayat’tan daha güçlü, daha serbestçe solunacaktı. Hayat Fotoğraflı Roman, Hayat Tarih, Hayat Ayna, Hayatspor gibi yayınlar da vakitle birer birer Hayat ailesine katılacaktı. Lakin 1978’deki bir büyük grev (80’li yıllarda Hayat ve Ses Kemal Uzan tarafından satın alınana kadar) ailenin tüm fertlerinin sonunu getirecekti.
İST derginin öbür yazılarına ulaşmak için