Henüz Orhan Bey döneminden tohumu atılan ardından I. Murad, Yıldırım Bayezid ve II. Murad tarafından yeşeren İstanbul’un fethi düşüncesi, 1453 yılında Osmanlı’nın tüm fetih düşüncesinin miras kaldığı Fatih Sultan Mehmet’e müyesser olur. Düşüncesi Osmanlı’nın kuruluş yıllarına dek uzanan İstanbul’un fethinin 569. yıldönümü sebebiyle tarihçi ve akademisyen Prof. Dr. Feridun M. Emecen ile konuştuk.
– Osmanlılar açısından İstanbul’un fethi düşüncesi ne zaman ortaya çıktı?
İstanbul’un fethi düşüncesi, Osmanlılar’da Fatih Sultan Mehmet’e has bir düşünce değil. Daha önce de bununla ilgili olarak bazı düşünceler hatta fiiliyata geçirilen kuşatmalar söz konusu oldu. Daha Orhan Bey döneminden itibaren Bizans hedefi söz konusudur. Bizans ile olan ilişkiler ağı içerisinde bunu görüyoruz. Osmanlılar I. Murad döneminde Balkanlara doğru yayılmaya başlayınca, İstanbul yönünden ve özellikle Edirne’den itibaren Balkanlar yönünden yeni akın/gaza faaliyetleri yürüttüler. Ardından Yıldırım Bayezid döneminde İstanbul’un doğrudan doğruya hedef alındığını, kuşatıldığını ve uzun süre abluka altında tutulduğunu biliyoruz. Bu kuşatmalar sonraki dönemlerdeki Osmanlı sultanlarına bir nevi yol göstermiş oldu. Zaten Fatih Sultan Mehmet de bu anlamda Yıldırım Bayezid izinden giderek, onun hedeflerini gerçekleştirmeye çalıştı. II. Murad’ın döneminde yine İstanbul önlerinde bulunduğu sıralarda 1422’de şehrin kuşatıldığını biliyoruz. Böylece bütün bu gelenek ve miras Fatih Sultan Mehmet’e intikal etti.
– Fatih Sultan Mehmet ne zaman İstanbul’u fethetmek istiyor?
– İstanbul’da açılan İslam Medeniyetleri Müzesi’nde Fatih’in çocukluk defteri olabilecek bir defter sergileniyor. Defterin mahiyeti nedir?
O defterin mahiyeti tam olarak belli değil. O dönemden kalan bir defter olarak gözüküyor ancak çizimlerin ve defterin Fatih’e ait olup olmadığına dair hiçbir açık kanıt yok. Hatta vaktiyle defteri yayınlayan Süheyl Ünver bile Fatih’e ait olduğunu kesinlikle söylemek mümkün değildir dedi. Ancak çok yaygın bir şekilde Fatih’e ait olduğu bilgisi dolaşıyor. Yani ona ait olabilir de olmayabilir de.
– Fatih’in fetih öncesinde İstanbul’a, surların içerisine girmiş ve orayı görmüş olma ihtimali var mı?
– Osmanlı ve Bizans’ın barış içinde devam eden ilişkilerinin üzerine, Rumeli Hisarı inşaatının Bizans için şaşırtıcı olduğunu söylüyorsunuz. Bizans, tabiri caizse sıranın kendisine geleceğini düşünmedi mi sizce?
Bizanslılar, her an büyük bir tehdit algılaması içerisinde idiler. Yıldırım Bayezid döneminden gelen itibaren gelişmeler malumdur. II. Murad’ın durumu da belli. Fakat II. Murad, 1444’teki Varna Savaşı, 1448’deki II. Kosova Savaşı gibi çok büyük problemlerle uğraştı. Dolayısıyla bu karşı karşıya kaldığı meseleler ona ayak bağı oldu. Her an bir Haçlı Seferi olabilir düşüncesi söz konusuydu, bu da bir ölçüde korkuları besleyen bir durumdu. Fatih Sultan Mehmet’e kadar İstanbul, kendini bu anlamda doğrudan bir tehditten kurtarmış oldu. Fatih döneminde ise artık şartlar müsait hale gelmiş görünüyordu ve fetih Fatih’e müyesser oldu.
ŞEHRİN AKIBETİNİ FATİH’İN KARARLILIĞI BELİRLEDİ
– İlk kez İstanbul’un fethi için kullanılan bir takım savaş stratejileri var değil mi?
– Kuşatma ve fetih de en can alıcı süreç ve eylem sizce neydi?
Savaş tarihi ve kuşatma tarihi açısından bakıldığında burada Fatih’in gerçekleştirmiş olduğu ve o dönem için olağanüstü sayılan birtakım uygulamalar var. Bunlar içerisinde özellikle gemilerin karadan çekilmesi meselesine Batılı entelektüeller çok büyük ehemmiyet verirler. Stefan Zweig’ın o meşhur “Yıldızın Parladığı Anlar” kitabındaki İstanbul’un fethi bahsinde bu o güne kadar eşine rastlanmayan bir olay olarak anlatır. Fatih’i büyük bir teknik kapasitenin sahibi olduğunu gösterecek şekilde yorumlanır. 20-21 Nisan günleri elbette kuşatma için büyük bir dönüm noktası. O sıradaki zor durum, yani yardım gemilerinin Osmanlı donanmasının engelleme çabalarına karşılık Haliç’e girmesinin ortaya koyduğu moral çöküntüsü, Fatih’i derinden sarstı. İşte bu durumu ortadan kaldıracak şekilde Osmanlı gemilerinin karadan çekilerek Haliç’e indirilmesi çok önemlidir. Kuşatma böylece hızlandı ve artık İstanbul’un mukadder akıbeti o dönemden itibaren Fatih tarafından kararlılıkla belirlenmiş oldu.
– İstanbul’un fethi şölenlerinde hep koskoca bir gemiyi karadan çekildiğini görürüz. Gemiler sahiden o kadar büyük mü? Bahsedilen rotadan çekilmesi gerçekten zor gibi?
– Fetih sonrası, halk nasıl bir İstanbul’a uyandı?
Son hücum sırasında İslam geleneğine dayanan bir yağma hakkı verildi. Bir buçuk gün boyunca yağma sürdü. Dirençler oldu, şehrin içerisinde yer yer savaşlar devam etti. Dolayısıyla herkes teyakkuzdaydı. Fatih, hemen ilk gün öğleye doğru şehre girdiğinde şehri kontrol altına aldırdı. Şehrin tahrip olmasına izin vermedi ve ertesi gün çavuşlar gönderilerek herkes zapturapt altına alınarak şehrin yağmasını bitirdi. Teslim olanlar için bir problem yoktu onlar yerlerinde kaldılar. Askerler ise zorluk çıkaranları fidyeleri ödendiği takdirde serbest bırakmak üzere öldürmek yerine esir aldı. Ardından esirlerin pek çoğu fidyesi Fatih Sultan Mehmet tarafından ödenerek serbest bırakıldı. Çünkü Fatih burada büyük bir payitaht kurmak ve başşehir yapmak istiyordu. Böyle bir şehri şenlendirmek insanla, bölgenin halkıyla olurdu. Öyle ki İstanbul’da iki yıldır boş kalan patriklik makamı Fatih Sultan Mehmet tarafından yeniden ihya edildi.
FATİH YENİ ROMA’YI İMAR ETTİ
– Fatih Sultan Mehmet’in bir başkent olarak İstanbul’u imar etmek düşünceleri var. Nedir bu imar faaliyetleri?
– Tarihe baktığımızda fetihten önce de sonra da, ulus devletlerinin yükselişine kadar İstanbul, hep kozmopolit bir şehir. Öyleyse şu an İstanbul’a doğru bu akışın devam etmesi çok doğal değil mi?
Tarih boyunca cazibesi olan bir yer olmakla birlikte fetihten sonraki göçler ile şu anki göçleri aynı şekilde telakki etmemek lazım. Fetihten sonraki göçler, nihayetinde kenti şenlendirmek amaçlı çoğu içeriden müteveccih bir karakter taşyordu. Bazen devlet İstanbul’u canlandırmak, şenlendirmek adına teşviklerde dahi bulunmuştu. Fetihten hemen sonra Fatih’in Selanik Yahudilerini İstanbul’a sürdüğünü biliyoruz. Ticari faaliyetleri canlandırmaları için bir bölgeye toplu halde yerleştirildiler. Yine aynı şekilde Rum ve Ortodoks ahalinin bir bölümünün dışarıdan getirilerek İstanbul’a yerleştirildiğini biliyoruz. Ancak Cumhuriyet dönemi boyunca geçirilen süreçler içerisinde türlü şekillerde gayrimüslim unsurlar İstanbul’dan yavaş yavaş çekildiler. Bunun tabi hepimizin bildiği muhtelif sebepleri vardı. Zaman içerisinde Anadolu’dan gelenlerle birlikte bir değişim oldu. Ama İstanbul hiçbir zaman o kozmopolit yapısından çok şey kaybetmedi. Zaman zaman şehrin “Anadolulaştığını” söylerler ama benim kanaatim şehrin Anadolulaşmayı da kendine bir şekilde çevirdiği yönünde. Şimdiki göçler ise şehri değil, göç edenlerin kendilerini ihya etme düşüncesi çerçevesinde oluşan tipik bir özellik gösterir. Kendilerine ait gettolaşmış semtler oluşturmaya yönelik tipik göçmen davranışı söz konusu. Şahsi düşüncem iyi planlanmaması halinde bu gettolaşmanın ciddi bir gerilime yol açabileceği yönünde. En azından bu tür duruma kadim İstanbul içinde yani eskilerin “nefs-i İstanbul” dediği sur içi asıl İstanbul’da izin vermemek gerekirdi. Kadim semtlerimizin tarihi dokusunu kültürel unsurlarıyla beraber korumak Fatih’in bize bıraktığı mirasa sahiplenmek anlamı taşır.
AKŞEMSETTİN İSTANBUL’UN FETHİNE TEŞVİK EDİYOR
– Kuşatma gecelerinden birinde Akşemsettin tarafından Fatih Sultan Mehmet’e gelen bir mektup var. Fatih’le ilgili yanlış bilinen olgulardan biri de Akşemsettin’in Fatih’in hocası olduğu. Peki Akşemsettin’in mahiyeti nedir fetihte?
İSTANBUL’UN KAYIP TAHRİR DEFTERİ BULUNDU
– “1455 Tarihli İstanbul Tahrir Defteri’nin Kayıp Sayfaları” isimli bir makalenizi var. Nedir bu Tahrir Defteri?
Fethin hemen ardından bir sayım yapıldığını biliyoruz. Dönemin tarihçisi Tursun Bey bu sayıma katılmış ve akrabası Cebe Ali Bey ile beraber İstanbul’un sayımını yaptığını söylüyor. Sayım emrini Fatih Sultan Mehmet veriyor. Bu sayım ile ilgili defter uzun zaman ortalıkta yoktu daha sonra Halil İnalcık hoca bu aslı nerede olduğu bilinmeyen, eline fotokopisi ulaşan defteri yayınladı. Ancak bu defterin hangi arşivde hangi numarada kayıtlı olduğu bilgisini bulamadığını ifade etti. Sonra tesadüf eseri olarak bu kayıtların Topkapı Sarayı Müzesi arşivindeki bir defterin içerisinde bulunduğu tespit edildi. Ben o defteri incelediğimde hem o kaydı, hem de hocaya fotokopinin bir sayfasının eksik olarak geldiğini gördüm. Bir de defterin, baş sayfasında adı yazan katib tarafından kaleme alınmadığını, bunun sayfaların karışması neticesi olduğunu tesbit ettim. Ayrıca bugüne kadar dikkat çekmeyen benzeri bir defter kaydını daha tesbit edip bunun faksimile metnini makaleme koydum. . Defterin aslı şu an Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde. Bu defter, İstanbul tarihi için çok önemli. Fetih sonrası şehir tahrip mi oldu, ne oldu, kaç mahallesi var, yaşayanlar kimlerdi gibi soruları aydınlatıyor ve kuşatmadan iki yıl sonraki durumu ortaya koyuyor. Dolayısıyla şehrin nüfusunun indiği, büyük tahribata uğradığı gibi görüşlere karşı sağlam bir arşiv belgesi olarak cevap niteliği taşıyor.