T24 Yaşam
ABD’li jeofizikçi Tom Parsons 2004’te, 1500-2000 yılları ortasında gerçekleşen sarsıntıları inceleyerek İstanbul zelzelesinin tekrarlama dönemini belirledi.
Parsons “Küçük Kıyamet” ismi verilen 1509 ve Büyük İstanbul Sarsıntısı olarak isimlendirilen 1766 zelzelelerinin Kuzey Marmara Fay Zonu’nda 7’den büyük zelzeleler olduğu sonucunu çıkarmıştı. Bu durumda iki büyük sarsıntı ortasındaki süre 257 yıl olarak görünüyor. Büyük sarsıntı eğer dakik olursa, 1766 üzerine 257 eklendiğinde 2023 yılını işaret ediyor.
Gazeteci Haluk Kalafat, İBB’nin üç ayda bir çıkardığı kent mecmuası İST için ‘İstanbul’da deprem’ evrakı hazırladı.
Kalafat, bilimsel araştırmaların mümkün 7.5 büyüklüğünde bir sarsıntıda İstanbul’un karşılaşacağı yıkımın boyutlarının hesapladığını; 48 bin binanın büyük hasar göreceğini, 25 milyon ton enkaz oluşacağını, yolların yüzde 30’u kapanacağını ve sarsıntının gece meydana gelmesi halinde ortalama can kaybının 14 bin 150 olacağını yazdı.
Dosyanın sonunda ise İstanbul’u etkileyen zelzelelerin kronolojisi paylaşıldı.
İşte 358 ve 2019 ortasında İstanbul’u etkileyen depremler…
Bizans Dönemi
24 Ağustos 358
Tutulan kayıtlardan anlaşıldığına nazaran epey büyük bir zelzele. O periyotta Bithynia eyaletinin merkezi olan Nikomedia’yı, yani İzmit’i yuttuğu tabir ediliyor. Trakya’yı da etkileyen zelzele İstanbul’da yıkıma neden olmuş, Konstantin’in eşi Eusebia için yaptırdığı Pietas Kilisesi bu zelzelede yıkılmıştı. Enkaz altında kalanlar kadar zelzele sonrası çıkan yangınlarda da ölen sayısı yüksekti. İstanbul bu sarsıntının yaralarını yedi yılda sarabildi.
Temmuz 365
İstanbul için tsunami tehlikesinin ne boyutta olabileceğini gösteren kayıtlardan biri bu sarsıntıya ilişkin. Tarihî kayıtlardan merkez üssünün Ege Denizi olduğu anlaşılıyor. İstanbul’u büyük oranda etkiledi. Denizin geri çekilip süratle karaya vurması nedeniyle can ve mal kaybı yüksek olmuştu. Kayıtlarda sular çekildikten sonra kimi cesetlerin ve teknelerin kentin iki üç kilometre iç tarafındaki binaların damlarında bulunduğu yazılı.
403
Kaynaklarda 400’lü yıllarda, yani V. yüzyılda İstanbul’u etkileyen küçüklü büyüklü zelzelelerin gerçekleştiği yer alıyor. Lakin haklarında pek detay yok. 406 yılındaki sarsıntıda İmparator Arkadius’un eşi Eudokia’nın endişeden çocuğunu düşürdüğü kayıtlara geçmiş.
1 Nisan 407
Tarihte Theodosius Meydanı’nın, yani bugünkü Beyazıt Meydanı’nın yıkıldığı zelzele olarak anılıyor. Bu sarsıntıda ölenlerin cesetlerinin Hebdomon’da (Bakırköy) kıyıya vurduğu biliniyor. 412, 417 ve 423 yıllarında da sarsıntılar olduğu kayıtlara geçmiş fakat haklarında detay bulunmuyor.
25 Eylül 437
Fiziki sonuçlarından çok yarattığı toplumsal çalkantıyla tarihe geçen bir sarsıntı. Sarsıntının artçıları uzun sürdüğü için İstanbul halkı dört ay boyunca konutlarını terk edip surların dışındaki açık alanda yaşamış. Bu devri piskoposla birlikte gece gündüz dua ederek geçirmişler. Can kaybı üzerine tek detay, İmparator Theodosius’un can kayıpları üzerine yas kıyafeti giydiğine dair kayıttır. On yıl sonra meydana gelen zelzeleyle ilgili ise, İstanbul’un genişletilmesi için surun bir kısmının yıkılıp tekrar inşa edilmesi sırasında meydana geldiğine ve inşaatın yıkıldığına dair kayıt vardır.
25 Eylül 477
Beyazıt Meydanı’nın bir defa daha yıkılmasına neden oldu. Forum alanındaki sütunların birinde bulunan heykelin elinde tuttuğu dünyayı simgeleyen küre sarsıntıdan koparak düşüp parçalandı. İmparator Theodosius’un heykeli yıkıldı. Surların bir kısmı ve birtakım kiliseler ziyan gördü. V. yüzyılda gerçekleşip kayıtlara geçen 13 sarsıntının sonuncusu 26 Eylül 487’de gerçekleşti.
4-7 Ekim 525
VI. yüzyılın birinci büyük zelzelesi. İstanbul’un çeşitli yerlerinde kiliseler, anıtsal yapılar ve heykellerin yıkıldığı kayıtlara geçmiştir.
6 Ağustos 542 – 6 Eylül 543
İstanbul bir yıl ortayla iki büyük zelzele yaşadı. İlkinde Yaldızlı Kapı’nın yanındaki sur duvarları; ikincisinde İmparator I. Iuistinianus’un Augustus ismi verilen at üzerinde betimlendiği heykeli yıkıldı.
15 Ağustos 554
Bizans devrinin kayıtlara geçen en şiddetli zelzelesi. Sarsıntının Doğu Akdeniz kıyıları ve İskenderiye’yi de etkilediği kayıtlı. İstanbul’da şafak sökmeden çabucak evvel medyana gelen zelzelede, bilhassa surlara yakın bölgelerde oturan ahalide can kaybının çok olduğu biliniyor. Zelzelenin İznik’i de etkilediği anlaşılıyor.
557
Aynı yıl içinde üç büyük sarsıntı yaşandı: 2 Nisan, 6 Ekim ve 14 Aralık. Bilhassa sonuncusunun yarattığı yıkım daha büyüktü. Gece meydana gelen bu zelzeleye şehir halkı uykuda yakalandığı için can kaybı büyük oldu. Bir yıl sonra 7 Mayıs günü şehir bir kere daha sallandı. Bu defa Ayasofya’nın büyük kubbesiyle doğu yarım kubbesi yıkıldı.
26 Ekim 740
VII. yüzyıla ilişkin zelzele kaydı yok. Muhtemelen zelzele açısından sakin bir yüzyıldı. Lakin İstanbul’un yaşadığı büyük sarsıntılardan biri VIII. yüzyılın ortalarında oldu. Aya İrini Kilisesi kısmen yıkıldı. İzmit bir kere daha büyük oranda yok oldu. Trakya bölgesi de etkilendi. VIII. yüzyıla ilişkin ayrıyeten 715, 732, 790 ve 796 yıllarında zelzele kayıtları mevcut.
9 Ocak 869
IX. yüzyılda 815, 824, 840, 854 ve 860 yıllarında Trakya merkezli zelzeleler yaşandı. Zelzeleler İstanbul’u da etkiledi. 862 zelzelesinde Yaldızlı Kapı’daki Zafer heykelinin yıkıldığına dair bir kayıt bulunuyor. Tarihçilerin “Büyük Deprem” olarak kayda geçtikleri zelzeleye kadar 864, 865 ve 866’da art geriye zelzeleler oldu. Büyük Zelzele bir pazar günü başladı ve artçı şoklarıyla birlikte İstanbul yaklaşık kırk gün sallandı. Ortalarında Ayasofya ve Azize Meryem kiliselerinin bulunduğu birçok büyük yapı ağır hasar gördü.
26 Ekim 989
X. yüzyılda 915, 945, 948 ve 960 yıllarına ilişkin sarsıntı kayıtları bulunuyor. 989 zelzelesi büyük bir zelzele. Tarihçiler İzmit’ten İtalya’ya kadar geniş bir coğrafyanın sarsıntıdan etkilendiğini ve İstanbul’da binlerce meskenin yıkılıp birçok insanın öldüğünü kayda geçmişti. Bu zelzelede Ayasofya bir defa daha büyük ziyan gördü ve batı kubbesi çöktü. Ayasofya’nın tamiri altı yıl sürdü.
23 Eylül 1063
XI. yüzyılda şiddetli zelzeleler yaşadı İstanbul. 1010 yılında Havariler Kilisesi’nin kubbesi çöktü. 1033, 1036, 1037, 1038 ve 1041’de kısa aralıklarla küçük sarsıntılar ve akabinde 1063, 1064 ve 1081’de büyük sarsıntılar oldu. Tarihçi Attaleiates 23 Eylül 1063 sarsıntısının XI. yüzyılın ikinci yarısındaki en büyük zelzele olduğunu müellif. Tarihçiye nazaran, çok güçlü üç sarsıntı sonrası İstanbul’da çok az konut yıkılmaktan kurtulmuştur.
Şubat 1202
Bu zelzele tarihçiler tarafından “imparatorun odasına giden deprem” olarak adlandırılmıştır. Kaynakların çelişkili olması münasebetiyle çağdaş tarihçilerin kuşkuyla yaklaştığı kayıtlara nazaran, III. Aleksios’un saraydaki odası büyük ziyan gördü, kendisi ve damadı yaralandı, ailesinden birçok kişi enkaz altında kaldı.
1 Haziran 1296
İstanbul 1204’te Latin işgaline uğradı. 1296 sarsıntısına kadar olan sarsıntılar hakkında çok detaya rastlanmıyor. 1296 zelzelesi ise yıkıcılığının büyüklüğü ile tarih kayıtlarına geçti. Sarsıntının artçıları 17 Temmuz’a kadar sürdü. İstanbul’un yanı sıra doğuda Sakarya Nehri’ne, batıda Manisa ve İzmir’e kadar 64 kale, birçok tapınak ve binlerce bina yıkıldı.
12 Şubat 1332
XIV. yüzyılın iki büyük sarsıntısından birisi. Yüzyılın başında 1315, 1323 sonları ya da 1324 başlarına ilişkin kayda değer iki sarsıntı oldu. Fakat detayları çok yok. 1332 sarsıntısında sarsıntıların yanı sıra yeniden tsunami yıkıcılığı yaşandı. Sayısız binanın yıkıldığı ve kiliselerin ziyan gördüğüne dair kayıtlar bulunuyor. Diğer büyük sarsıntı 1354’te oldu. Bu zelzele artık yavaş yavaş Anadolu’ya yerleşen Türkler için bir fırsat doğurdu. Tekirdağ ve Gelibolu merkez üslü olduğu anlaşılan sarsıntı bu bölgede büyük hasar oluşturmuş, İstanbul’un surları da yer yer yıkılmıştı. Surlarının yıkılması sayesinde Süleyman Paşa komutasındaki Türk askerleri denizden geçip Gelibolu’yu fethetmişti.
15 Mart 1419
Artık İstanbul’un fethine doğru yaklaşıyoruz. XV. yüzyılda kayıtlarda üç büyük zelzele var. 1419 sarsıntısı hakkında detay bulunuyor: Selanik’ten Tokat’a kadar hissedilen büyüklükte bir zelzele bu. Bursa büyük ziyan görmüş, tsunami İzmit’i vurmuş. 1453 öncesi için tarihçi Kritobulos’un tuhaf ve alışılmamış yer sarsıntılarından bahsettiği kayıtları bulunuyor: Fetih öncesi bu sarsıntıları “tanrısal işaretler” olarak yorumlamış.
Osmanlı Dönemi
29 Kasım 1488
Türklerin İstanbul’u fethinden sonra kayda geçen birinci büyük hasarlı zelzele. Lakin Fatih Camii’nin kubbesinin çöküşü haricinde kayıtlarda detay bulunmuyor. Çabucak akabinde 16 Ocak 1489 tarihli bir zelzele kaydı daha var. Müellifi muhakkak olmayan üç tarihî kayıtta çok detay yok bu zelzele hakkında, yalnızca “Nice minareler ve binalar yıkılıp harap oldu” şeklinde genel sözler mevcut.
10 Eylül 1509 – “Küçük Kıyamet”
Maddi hasar ve can kaybının yüksekliği nedeniyle “Kıyamet-i Suğra”, yani “Küçük Kıyamet” olarak isimlendirildi. Bugünkü araştırmalar ışığında zelzelenin Marmara Denizi’nde olduğu söylenebilir. Kırım, Mısır ve Viyana’dan da hissedilmiş olması büyüklüğü konusunda fikir veriyor. Artçılar 45 gün sürdü ve İstanbul dışında Gelibolu, Edirne, Bursa, İzmit, Bolu ve Çorum’da yıkıma neden oldu. Tarihçiler zelzele sonrası bilhassa Bursa ve İzmit’in şantiye alanına döndüğünü kaydetmiş. Tarihçi Solakzade’nin aktardığına nazaran İstanbul en fazla etkilenen yerleşim yeri oldu; 1070 mesken, 109 cami ve mescit büsbütün çöktü, 4 bin ila 5 bin insan can verdi. Edirnekapı ile Yedikule ortasındaki surlar yerle bir oldu. Topkapı Sarayı’nın deniz tarafındaki duvarı yıkıldı ve Harem’in tavanı çöktü. Suyolları yıkıldığı için birçok semti su bastı. Fatih ve Bayezid Mescitleri büyük ziyan gördü. İstanbul’un birçok zelzelesi ziyan görmeden atlatan en sağlam yapılarından Galata Kulesi’nde çatlaklar oluştu. Bu zelzele hakkında yazılı kaynaklar dışında bilgilere 2004’te başlayan Marmaray kazılarında Yenikapı’da keşfedilen buluntular da data ekledi. Hafriyatlar sonucu Bayrampaşa Vadisi boyunca tsunami nedeniyle deniz baskını yaşandığı anlaşıldı. Yakın devir bilgileri ışığında dalgaların altı metreyi bulması nedeniyle “Küçük Kıyamet”in büyüklüğünün 8 civarında olabileceği düşünülüyor. “Küçük Kıyamet”, zelzele vergisinin birinci örneğinin uygulanmasına da neden oldu. Sultan Bayezid, artçıların sona ermesinden sonra Topkapı Sarayı’na döndü ve birinci iş olarak zelzelenin verdiği zararın onarılması işine girişilmesini emretti. Lakin masrafların karşılanması sorunu vardı. Böylelikle hane başına 22 akçe ek vergi konmasına ve her 20 haneden bir kişinin inşaatlarda çalıştırılmak üzere devlet hizmetine alınmasına karar verdi. İmar seferberliği 1510’da başladı ve İstanbul iki ay üzere kısa bir müddette onarıldı.
21 Ekim 1532
Çatladıkapı’nın tarih sahnesine çıkmasına neden olan sarsıntı. Sarsıntı nedeniyle surlarda Küçük Ayasofya tarafından denize açılan Sidera Kapısı çatladı ve o tarihten itibaren Çatladıkapı olarak anılmaya başladı. Bu zelzele Yasal zamanında yaşanmıştı. Yasal sonrası gerçekleşen 1554 sarsıntısında 18 mesken yıkıldı. 10 Mayıs 1556’da Marmara Denizi’nde gerçekleşen zelzele İstanbul ve Bursa’yı vurdu. Ayasofya ile Fatih Camii bir sefer daha hasar gördü.
28 Haziran 1648
Vakanüvis Naimâ’nın “son bir asırda görülen en şiddetli deprem” notuyla kayda geçtiği sarsıntıda denizin yükselmesi nedeniyle can ve mal kaybı yaşandı. Venedikli bir tarihçinin aktardığına nazaran, zelzele cuma namazı esnasında meydana geldi ve Sultan Murad Camii’nin çökmesi sonucu dört bin kişi öldü. Ayasofya’nın dört minaresi yıkıldı. Su kemerinin yıkılması nedeniyle İstanbul’da su külfeti yaşandı ve toplam meyyit sayısı 30 bini buldu.
24 Mayıs 1719
Merkez üssü İzmit olan zelzele çok şiddetliydi, Düzce’den Trakya’ya kadar geniş bir coğrafyada büyük tahribata neden oldu. Altı bin kişi öldü. Fındıklılı Silahtar Mehmed Ağa İstanbul’da ziyana uğramayan binanın kalmadığını aktarır.
3 Eylül 1754
XVIII. yüzyıl boyunca İstanbul’un yakın etrafında birçok sarsıntı oldu. Bunların en büyüğü 1754’te gerçekleşti. Lakin daha öncesinde 1741-1752 yılları ortasında hafif şiddetli yirmiye yakın sarsıntı kaydedildi. Büyük zelzelenin habercisiymiş âdeta bu yıllar. 3 Eylül 1754 sarsıntısı saat 21.30 civarında meydana geldi. Merkez üssü tekrar İzmit’ti. Tarihî kayıtlar yüzeyde sıvılaşmaları, buna bağlı toprak kaymalarını ve detaylı olarak hangi değerli yapının ne derecede ziyan gördüğünü aktarıyor. Meyyit sayısı konusunda 60 ila 800 ortasında değişen kayıtlar mevcut. Bu zelzelenin artçıları da şiddetli oldu. En büyüğü 14 Eylül’de gerçekleşti ve asıl sarsıntının verdiği ziyanı daha da büyüttü. Asıl felaket ise Süleymaniye’deki Yeniçeri kışlasının bir kısmının çökmesiyle yaşandı. Böylelikle meyyit sayısı 2 bine yaklaştı. Bu artçılar nedeniyle saray ahalisi ve yabancı diplomatlar İstanbul’u sarsıntılar bitene kadar terk etti.
22 Mayıs 1766 – Büyük İstanbul depremi
İstanbul’un yaşadığı en büyük sarsıntı felaketlerinden biri. Kurban Bayramı’nın üçüncü sabahında meydana geldi. Bugünün bilgileri ışığında kapsadığı alanın genişliği, tesiri, 257 sene evvelki 1509 sarsıntısına benzetiliyor. İstanbul’u böylesi büyük bir güçle vuran iki zelzele ortasındaki yıl farkı, bu fayın yaklaşık 250 yılda bir kırılma olasılığını ortaya koyuyor. Osmanlı kaynakları yeraltından büyük bir uğultu geldiğini, sarsıntının yaklaşık iki dakika sürdüğünü, dört ila beş bin kişinin öldüğünü ve artçıların aylarca devam ettiğini aktarıyor. Zelzelede Galata, Beyoğlu’nun bir kısmı, Üsküdar ve Boğaz köylerinde zararın az olduğu, buna karşılık Suriçi’ndeki meskenlerin çabucak hemen tümüyle yıkıldığı da aktarılan bilgiler ortasında. Daha evvelki çabucak tüm sarsıntılarda ya kubbesi çöken ya da kayıtlara girecek kadar ziyan gören Fatih Camii bu sarsıntıda tümüyle çöktü.
8 Şubat 1855
“Bursa’nın Küçük Kıyameti” ismi verilen sarsıntı, İstanbul’u da etkiledi. En fazla hasarı Fatih, Beyazıt, Saraçhane, Samatya, Unkapanı ve Galata aldı. İstanbul etrafında gerçekleştiği bilinen ve tesirli olan diğer zelzele, 19 Nisan 1878 günü İzmit Eşme’de meydana gelen sarsıntıydı. Devrin Vakit gazetesinde çıkan bir haberdeki tarife nazaran sarsıntının güneybatıdan kuzeydoğuya doğru bir sallantı şeklinde İstanbul’u yatay bir hareketle vurduğu anlaşılıyor.
10 Temmuz 1894
Tarihî dokümanlara “Zelzele-i Azime”, “Zelzele-i Müdhişe” olarak geçti. Öğle saatlerinde arka arda üç sarsıntı oldu. İlki dört beş saniye, ikincisi sekiz dokuz saniye ve üçüncüsü beş saniye sürdü. Kayıtlara nazaran zelzele farklı semtlerde değişik şekillerde hissedildi. Yeşilköy ve Boğaziçi’nde yatay hareket, Adalar’da patlamalarla birlikte dikey hareket hissedildi. Zelzele sonrası İstanbul’un büyük bir toz kütlesiyle kaplandığı da bilgiler ortasında. Buradan da anlaşılacağı üzere yıkılan bina sayısı bir epey fazla. Marmara Denizi evvel çekilmiş; Adalar ile Büyükçekmece kıyısı boyunca kıyıya yanaşmış deniz araçları evvel karaya oturmuş, akabinde denizin birdenbire yükselmesiyle oluşan dalgalar nedeniyle hasar daha da artmış. Bu sarsıntının verdiği ziyan hakkında devletin resmî dokümanlarında kayıtlar detaylı. Yaklaşık 21 bin bina ya yıkıldı ya da büyük ziyan gördü.
9 Ağustos 1912
Tekirdağ’a bağlı Şarköy ilçesinin Mürefte beldesinde meydana geldi. Ana şoktan evvel 25 Temmuz’dan itibaren 25 öncü şok, 4 Ekim’e kadar 228 artçı sarsıntı kayda geçirilmişti. Fayı 50 kilometre kadar kıran sarsıntı, merkez üssünden 180 kilometre uzaklığa kadar taban sıvılaşmasına neden oldu. İstanbul’da kamu binaları nispeten az hasar alırken, sivil meskenlerde ziyan büyüktü.
Cumhuriyet Dönemi
17 Ağustos 1999
İzmit Körfezi Zelzelesi ya da Marmara Zelzelesi olarak isimlendiriliyor. Merkez üssü Kocaeli vilayet merkezinin 12 kilometre güneydoğusu, büyüklüğü 7.4 olan sarsıntı 42 saniye sürdü. Marmara’dan geçen Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın 17 kilometre derinlikteki 120 kilometrelik kısmının kırılması sonucu meydana gelen sarsıntıda, yerkabuğu sağa doğru hareket etti ve Türkiye nüfusunun o tarihte yüzde 25’inin yaşadığı dokuz vilayette hasara neden oldu. İstanbul’da resmî sayılara nazaran 981 kişi öldü, 7204 kişi yaralandı. Ölenlerin 527’si başka vilayetlerden tedavi emeliyle sevk edilen yaralılardı. En ağır etkilenen bölge, 274 kişinin öldüğü Avcılar’dı. Büyüklüğü bakımından 1939 Erzincan Depremi’nden sonra XX. yüzyılda kayda geçen en büyük ikinci sarsıntıydı.
12 Kasım 1999
İzmit Körfezi Depremi’nden üç ay sonra Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın bu sefer Düzce’de 40 kilometrelik kısmı kırıldı. İstanbul’da can kaybı yaşanmadı. Bu son iki sarsıntının akabinde bilim insanları, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın Marmara Denizi altındaki kısmına gerilim transfer ettiğini, bu bölgede en son kırılmanın 1766’da gerçekleştiğini ve artık İstanbul için zelzele riskinin daha da arttığını açıkladılar.
24 Eylül 2019
Merkez üssü Silivri olan sarsıntının şiddeti 5.8’di. Avcılar’da bir minare devrildi. Bir kişi yaşadığı kaygı nedeniyle kalp krizi geçirerek öldü, yeniden panik nedeniyle 43 kişi yaralandı.