İstanbul Büyükşehir Belediyesi‘ne (İBB) bağlı İstanbul Planlama Ajansı’nın (İPA) , ‘İstanbul’un Kapısındaki Kriz: Deprem’ raporunu yayınladı. Raporda, İstanbul’da son 20 yılda tamamlanan ve imali devam eden büyük ölçekli inşaat projelerine dikkat çekildi.
Çeşitli işlev değişimleri, mevzuata karşıt uygulamalar ve imara açılan alanlarda üretilen inşaat alanları ile elde edilen maddi çıkarın 1,4 trilyon lirayı bulduğu belirtilen raporda, “Elde edilen bu maddi yarar ile İstanbul’daki orta ve üzeri riskli yapıların tamamı 4 sefer dönüştürülür ve İstanbul’un zelzele riski kıymetli ölçüde azaltılabilirdi” denildi.
Olası İstanbul sarsıntısında ağır hasar beklenen bina sayılarının ilçe ilçe açıklandığı rapor, özetle şöyle:
- İstanbul’da zelzele riski, Avrupa Yakası’nda Haliç ile Küçükçekmece Gölü ortasındaki geniş bölgeyi, kıyı çizgisinde Bakırköy, Zeytinburnu ve Fatih ilçeleriyle meskûn nüfus yoğunluğu yüksek olan Bahçelievler, Güngören, Bağcılar, Esenler, Bayrampaşa ve Küçükçekmece ilçelerini kapsayan bir alanı tehdit etmekte. Anadolu Yakası’nda ise kıyı şeridi boyunca, bilhassa eski yapı stokunun ağır olduğu alanlarda öne çıkmakta.
- İBB Zelzele Risk İdaresi ve Kentsel Uygunlaştırma Dairesi Başkanlığı’nca yapılan yeni varsayımlar doğrultusunda ağır yahut çok ağır hasar alması öngörülen binaların, varsayım edilenden 1,8 kat (yaklaşık 86 bin 400 bina) fazla olduğu öngörülüyor.
“İSTANBULLULAR SARSINTI SONRASI OLUŞACAK TSUNAMİ RİSKİYLE KARŞI KARŞIYA”
- Öngörülen zelzelenin yıkıcı tesirlerinin yalnızca yapı stokunda değil, altyapı sistemlerinde de kıymetli hasarlar meydana getirmesi beklenmekte. Yapı stoku ve altyapı sistemlerinde beklenen hasarlara ek olarak, zelzele sonrası meydana gelmesi mümkün bir tsunami nedeniyle Marmara Denizi’ne kıyısı bulunan tüm ilçeler ek risklere maruz kalmakta. Kıyılarda yer alan balıkçı barınakları, yeşil ve kamusal alanlar ve dere ağızları, tsunami karşısında hasar görebilirliği yüksek bölgeler. Tüm bunlar nedeniyle İstanbul’un karşı karşıya olduğu sarsıntı tehlikesi, beraberinde getireceği tüm risklerle birlikte ele alınmayı zarurî kılıyor.
- İRAP (İl Afet Risk Azaltma), dört maksat çerçevesinde afet riskini azalmayı hedefliyor: Fizikî etraf, yönetişim, iktisat ve toplum. Buna rağmen bilhassa sarsıntı konusunda en temel ancak en güçlü risk azaltma usullerinden biri olan fizikî hasar görebilirliğin azaltılması, diğer bir deyişle kentsel dönüşüm sorumluluğu, süreç ve mali yük kaynaklı zorlukların en ağır yaşandığı alan olarak, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne yüklenmiş durumda. Dahası, İRAP kapsamında süren ‘plandan doğan plan’ yaklaşımı ile ilçe ve büyükşehir belediyeleri kentsel dönüşüm odaklı plan ve strateji üretmeye yönlendiriyor.
- Bu durum, hâlihazırda plansız kentleşmenin sarsıntı riskinin artmasında en değerli etkenlerden biri olduğu ve planlama sisteminin güçsüzleştirildiği günümüz gerçekliğinde, uygulama ve tahlil odaklı aksiyonlardan uzaklaşma manasına geliyor. 1999 sarsıntısı sonrasında birçok uzmanın hemfikir olduğu bir durum, imar aflarının sarsıntı tehlikesine ek bir tehlike oluşturduğu ve riski artırdığı istikametindeydi. Buna rağmen 2003 yılından günümüze çıkartılan 7 imar affı, riskli yapıların dönüştürülmesinde kıymetli bir zafiyeti ortaya çıkardı.
- Seçim periyotlarının kıymetli atılımlarından biri hâline gelen imar afları, Hazine’ye ilişkin taşınmazların üzerinde bulunan yapı sahiplerine satışından yönetmeliğe uymayan kaçak yapılara altyapı götürülmesine, kaçak ya da kullanım müsaadesi bulunmayan, imar planlarına ters yapıların fiyat karşılığı ‘Yapı Kayıt Belgesi’ düzenlenmesine kadar farklı araçlarla, yönetmeliğe uymadan yapılmış yapıların fiyat karşılığında yasallaşmasına imkan sağladı. ‘Af’ ve ‘barış’ üzere kavramların temeline oturan bu düzenlemeler, kentsel adaletin tahsisine bir yarar sunmadığı üzere hâlihazırda mevcut olan kırılganlıkları daha da derinleştirdi.
- İstanbul’da son 20 yılda tamamlanan ve imali devam eden büyük ölçekli inşaat projelerinden çeşitli işlev değişimleri, mevzuata alışılmamış uygulamalar ve imara açılan alanlarda üretilen inşaat alanları ile elde edilen maddi kar, 1,4 trilyon lira olarak açıklanmıştı. Elde edilen bu maddi yarar ile İstanbul’daki orta ve üzeri riskli yapıların tamamı 4 kez dönüştürülür ve İstanbul’un sarsıntı riski değerli ölçüde azaltılabilirdi. Çünkü İstanbul’daki orta ve riskli üzeri binaların dönüştürülmesinin maliyeti, İBB’nin 2022 bütçe gelirlerinin 10 katından fazla. Bu durum, birebir vakitte zelzele riskinin azaltılmasında kentsel dönüşüm sorumluluğunun belediyelerin kaldırabileceğinden çok daha ağır bir yük olduğu manasına geliyor. Bu sorumluluk hanelere yüklendiğinde ise yıllık ortalama muadil hane halkı kullanılabilir fert gelirinin yaklaşık 9,6 katı bir maliyet ortaya çıkıyor.
“DEPREM RİSKİNİN AZALTILMASI EN KRİTİK ÖNCELİK”
- Deprem riskinin azaltılması, Türkiye tarihinde yaşanan afet ve krizler ele alındığında en kritik önceliklerden biri hâline gelmekte. Buna rağmen sarsıntı riskinin azaltılmasındaki temel uygulamalar olan yapısal risklerin azaltılması ve kentsel dönüşüm uygulamaları gerek finansal gerekse süreçte yaşanan aksaklıklar nedeniyle çeşitli kesintilere uğruyor. 17 Ağustos sarsıntısının yıl dönümünde İstanbul’da arazi değişimleri ve imar uygulamalarından elde edilen gelirle zelzele riski kıymetli ölçüde engellenebilecekken bu gelirin kamuya geri kazandırılmamış olması, İstanbul’da yetkisi bulunan farklı kurumların zelzele riskine yönelik yaklaşımına ait kıymetli ipuçları sunuyor.
- Merkezi idarenin çeşitli plan ve kararlarla afet riskinin azaltılmasında sorumluluğu büyükşehir belediyesi, ilçe belediyeleri ve vatandaşlara yönlendirmesi, temelinde sarsıntı ve öbür tüm risklerde önümüzde uzun bir süreç olacağına işaret ediyor. Bilhassa riskli yapıların dönüştürülmesinde gereksinim duyulan bütçenin elde edilen ranttan karşılanmamış olması, kurum ve şahısların özünde sarsıntı riskini ciddiye almadığını, bütçenin yaratılamayan bir öğe değil, var iken kullanılması tercih edilmeyen bir kalem olduğunu ortaya koyuyor. Bu bahiste diğer bir örnek de Cumhurbaşkanlığı’nın ‘örtülü ödenek’ olarak tabir edilen ‘Gizli Hizmet Giderleri’ üzerinden verilebilir. 2011 yılından günümüze, kelam konusu sarfiyatların toplamı ile İstanbul’daki orta ve üzeri riskli yapıların yüzde 36,6’sı belediyelere ya da vatandaşlara rastgele bir yük olmaksızın dönüştürülebilirdi.