Selim Martin*
Hıristiyan kesiş Joannis Cassiani’nin tabiriyle; “Ex Oriente Lux” (Işık Doğudan Yükselir)… Bu sayıdaki söylencemizi anlatmaya; kültürel manada “uzun bir süreci” anlatan bu kelamın, gerçekleri nasıl yansıttığına değinerek başlayalım.
Günümüzden yaklaşık 26 bin yıl evvel Son Buzul Doruğu ile birlikte havaların gitgide ısınması, mağara ve kaya sığınaklarında yaşayan insan topluluklarını dışarıya itmiş, açık alanda yeni bir hayat biçiminin gelişmesine imkan tanıyan bir iklim değişikliği ortaya çıkmıştı. Yakındoğu coğrafyasında Levant kıyı şeridi ve Mezopotamya bölgesi, bu iklim değişikliği sürecini en olumlu halde geçirmiş ve yaklaşık 10 bin yıl boyunca açık alanda edindiği deneyimini nihayetinde Neolitik İhtilal olarak isimlendirilen tam yerleşik köyleri kurarak tamamlamıştı. İnsanlığın en kıymetli ihtilali olarak kabul edilen yerleşik hayat; adaptasyon sürecini aksine çevirmiş, yüzbinlerce yıldır tabiata ahenk sağlamaya çalışan insanların artık doğayı kendi isteklerine nazaran şekillendirmelerine imkan vermişti.
Levant- Epipaleolitik şaman mezarı. Taş, kerpiç ve ahşap konut mimarisi, kamusal yapı ve alanlar, hiyerarşi, kültüre alınmış bitki ve besi hayvanları, nizamlı ticaret, maden kullanımı, seramiğin icadı ve savunma yapıları bu birinci yerleşik toplulukların icat edip geliştirdikleri, günümüz dünyasına giden yolun birinci ve en kıymetli köşe taşlarını oluşturuyordu. Bakır bu devirde, kullanılan hammaddelerin içerisine katılmış ve kısa müddet sonra maden çağlarının başlamasına ön ayak olmuştu.
Maden çağları; globalleşme kavramının başladığı, insanlığın en süratli gelişim gösterdiği, tıpkı vakitte en karışık ve düşmanca süreçleri barındıran, bunlarla birlikte sanat ve zanaat üretiminde çeşitliliğin, estetiğin ve ihtişamın doruğa çıktığı vakit dilimleridir ve bunların hepsine konut sahipliğini Yakındoğu coğrafyası yapmıştır.
Neolitik Çağ’dan bakır boncuk-Çayönü ‘YAZI, ORTAYA ÇIKARKEN’
İlk olarak Bakır Çağ’ında ömür tümüyle değişmiş; şeften hükümdara, köyden kente, ritüelden dine, besinden artı esere her şey yenilenmiş, nihayetinde insanlığın ikinci değerli icadı “yazı” ortaya çıkarken yeni bir çağın kapısını aralamıştı.
İşte bu yeni çağda, yumuşak bir maden olan bakır, gelişen dünyanın tüm isteklerini karşılamakta zorlanınca içine arsenik yahut kalay eklenerek sert ve epeyce parlak Tunç (Bronz) elde edilmiştir. Çağa ismini verecek, metalürji alanındaki bu teknik gelişmeler, gümüş ve altın üzere öteki madenlerin de işlenerek kap-kacaktan silaha, takıdan sanata birçok alanda kullanımının da önünü açacaktır.
Kalkolitik Çağ şef mühürleri, Kahramanmaraş Domuztepe Höyüğü. Tunç Çağ’ının görkemli imparatorluğu Hititler’in demir-karbon karışımı olan çeliği icat etmeleri ve demir cevherini arıtmalarıyla dövme demiri elde etmeleri, MÖ 2. binin ikinci yarısında demirin, Yakındoğu’nun en kıymetli madenleri ortasında yer almasını sağlamıştır. Tabiatta bol ölçüde bulunan, tunca nazaran yapısı daha sert lakin işlenmesi daha kolay ve daha az maliyetle üretilen demir, bu üstün özellikleriyle alet ve silah üretiminde giderek tuncun yerini alacak ve maden çağlarının sonuncusuna ismini verecektir.
Doğu’dan batıya ilerleyen madencilik faaliyetlerinin, Mezopotamya mitlerinde aldığı yerin de en az madenin kendisi kadar kıymetli olduğunu biliyor musunuz? Dedik ya Işık Doğu’dan Yükselir diye; Mezopotamyalıların bu değerli gelişmeye, bu zenginliğe biçtiği rol, gerçek bir kültür göstergesi olarak tarihte yerini almıştır.
ATEŞİN VE DEMİRİN TANRISI
Sümer Mitolojisi’nde ateş, ışık, fırın, kireç ve demir madenlerinin hamisi kabul edilen Gibil, ateşin ve demirhanelerin yaradanı olarak metalürji bilgeliğine sahip olduğuna inanılan ve birebir vakitte Ea, Marduk ve Šamaš üzere ilahlarla birlikte sıkça arınma ritüellerine çağrılan kıymetli bir karakterdir. Bunlar elbette ateşin koruyucusu olan demirci bir yaradandan beklenen özelliklerdir lakin ilahın asıl ehemmiyeti onu niteleyen öbür sıfatlarda saklıdır.
Babil mitlerinde ismi Girru’ya dönüşen Gibil, silahların sertliğinin koruyucusu, sınırsız bilgeliğe sahip ve rablerin tümünün kavrayamayacağı kadar geniş zihinlidir. Ateşin yanında, adalet ve muhakeme rabbidir. Rablerin hakikat ile yanlışı ayırt etme, onların ortasındaki farkı ortaya koyma yetisini Gibil’e verdiği düşünülmektedir. Bunlarla birlikte, ilahlar panteonunda, insanların kendi ortalarında koymuş oldukları ve uyguladıkları kararları -tanrılar adına- araştırmak da Gibil’in misyonudur. İşte Mezopotamyalılar açıkça; insanın hayatını kolaylaştıran aletlerin, takıların süslerin-tüm hoşlukların imalinde gerekli olan ve insanı zenginleştiren madenlerin değerini ve ateşin hünerini, muhakeme yeteneği, kanun ve adalet ile eş tutmuşlar, birini yönetene başkasını de rahatlıkla emanet etmişlerdir. Yerin altından bu değerleri çıkartanlar, bu emeğin sahipleri, o kadar meziyetli olmalılardı ki, geniş zihinleri ile yerin üstündeki kuralları, sistemi ve adaleti korumalıydılar. Artık üzülerek eklemem lazım, sanırım “madenci emeği” bir daha hiç bu kadar paha görmeyecek.
Sümer Yaradanı olarak ortaya çıkan ve Mezopotamya’da Seleukos periyoduna kadar binlerce yıl boyunca ibadet edilen bu kudretli allahın, yıkıcı ateş potansiyeli nedeniyle çok korkulan bir karakter olduğunu ve başta tarlaların yakılması üzere cezalandırıcı hikayelerde ve gerektiğinde önüne çıkan her şeyi hatta ırmakları bile kavurmaya başladığı ürkütücü mitlerde başrolü oynadığı unutulmamalıdır.
Nehirleri kavurmak derken; demirci/madenci rablerin en tanınan olanına, tam da bir ırmağı kavururken merhaba diyelim ister misiniz? O halde buyurun Troya savaşına.
Skamendros, yani bizim Çanakkalelilerin Karamenderes ırmağı, Olymposluların da Ksanthos dediği ırmak, biraz öfkeli. Akhalar ordugahını kıyılarına kurmuş, hemşerisi Troyalıları öldürüp duruyor, hele içlerinde bir meczup oğlan var, Akhilleus; aldığı canlara doymak bilmiyor. Bu da yetmezmiş üzere, Skamendros ne vakit taşıp savaşı durdurmaya yeltense, rablerden biri işine karışıyor. En son öfkeden dalgalanıp köpürmeye başladığında bu sefer sinsi Hera indi yeryüzüne, indi inmesine fakat bizim ırmağın gözü dönmüş artık, tanımıyor kimseyi. İşte bir dalga, bir dalga daha, anafor üstüne anafor, niyetli bu sefer; suladığı verimli topraklarda can alan düşmanların hepsini yutacak. İster âdemoğlu olsun ister Olymposlu:
Bir çığlık attı Hera, ödü kopmuştu,
alıp götürecek diye onu derin anaforlu ırmak.
O saat seslendi Hephaistos’a, sevgili oğluna:
“Kalk, topal oğlum benim, kalk,
sana denk bir düşman sayarım anaforlu Ksanthos’u,
hadi yetiş imdada, bir kocaman alev ışıldat.
Git, Ksanthos’un kıyılarında ağaçları yak,
Ksanthos’u da ver ateşe,
Böyle dedi, Hephaistos da şaşılacak bir ateş hazırladı…
Hiçbir ırmak, hele de bizim Karamenderes, korkar mı yahu ateşten? Korkar ya, o ateş yeraltı madenlerinin alevinden geliyorsa o denli bir korkar ki, ağzından kendini yüzlerce yıl utandıracak cümleler çarçabuk çıkar:
… tekmil ova o denli kurudu, ateş, yaktı ölüleri,
sonra da ışıldayan alevini çevirdi ırmağa hakikat.
Gürgenler, söğütler, demirhindiler yanıyor,
ırmağın hoş suları boyunca uzanan
nilüferler, kamışlar, mazılar yanıyordu.
Yılanbalıklarıyla öbür balıklar düşüncedeydiler,
anaforların, güzelim su akıntılarının içinde
atıldılar bir o yana, bir bu yana,
dayanamadılar çok hünerli Hephaistos’un nefesine.
Kabarcıklar fışkırıyordu hoş sularından,
büyük bir ateşte nasıl kaynarsa bir kazan,
işte Ksanthos’un hoş suları da, ateşin altında,
yalım yalım o denli yanıyor, kaynıyordu.
Ksanthos akamaz olmuş, durmuştu,
Gücü yanan ırmak konuştu, lisanlar döktü:
“Seninle, Hephaistos, uzunluk ölçüşecek ilah yok,
savaşamam senin yalım yalım ateşinle”…
(Homeros, İliada.)
İşte büyük ozan Homeros’un, madenlerin demirci yaradanına biçtiği rol; dinlemesi ne hoş, düşünmesi ne ürkütücü. Yalnızca bu hikaye kalsaydı Helen kültüründen günümüze, Sümer söylencelerinden bu yana ateşin korkutuculuğunun hiç değişmediğini söyleyebilirdik. Hatta Etna yanardağının patlaması ile ortaya çıkan o vahim ateş gücünden ismini alan Roma mitlerinin madenci rabbi Vulcanos’a kadar birebir öyküyü çağlar uzunluğu sürdürebilirdik. Fakat Helenlerin ünlü ozanları kelamı bir alıyor bir başkasına bırakıyor ve anlatmaya devam ediyorlar Hephaistos’un hünerlerini, bir de başına gelenler ile başından geçenleri.
HEPHAİSTOS’UN HÜNERLİ ELLERİ
Hephaistos yeraltının madenlerini çıkarmakla kalmaz, bir de güzelce işler. Olympos ilahlarının tunçtan ve altından sarayları, ademoğlunun kuşaktan nesile aktardığı yönetici asaları, Apollon’un kalkanı, Akhilleus’un zırhı ve silahları üzere Helen söylencelerinde geçen onlarca değerli sanat ve zanaat yapıtı daima onun elinden çıkmıştır. Hatta hem Homeros hem de birtakım geç muharrirler, kendisine madencilik ve demircilikte yardım eden metalden yapılma bayan robotlar ile ilahların şölenlerinde kendi kendine hareket eden altın tekerlekli ve üç ayaklı masaları icat ettiğinden bile bahsederler. Allahın elleri hünerli demek, pek hoş. Ancak biz bırakalım bu parlak metaller ile bilimkurgu icatları, evvel yaradanın içine; içinde yanan ateşe bir bakalım, sonra da dışına; başkalarının ona nasıl baktığına göz atalım.
Hephaistos ve Thetis. Pompeii’den Duvar Resmi. Homeros İlyada’da pek çok hoş kelam söylemiş, yüzlerce övgüye yer vermiştir. Fakat tahminen de bu dizelerin en hoşlarını, Hephaistos’un Akhilleus için yaptığı kalkana çizdiği fotoğraflarda yer alanları anlatırken lisana getirmiştir. Ozan; kendi içindekileri mi, demirci yaradanın içindekileri mi kelama döktü bilinmez. Lakin işte size bir yanda barış başka yanda savaş.
“… Sonra da hiçbir mızrağın delemeyeceği, kat kat çelikten bir kalkan dövdü. Onun üstüne de ressamlara bile parmak ısırtacak renk renk desenler, fotoğraflar işlemeye başladı. Kalkanın sol köşesine de iki hoş kentteki insanların hayatlarını betimleyen sahneler resimleyip dövdü…
Bu kentlerden biri; şen şakrak düğünler, şölenler içindeydi… Çıra ışığında meskenlerinden alınıp ağır ağır gezdirilen gelinler vardı sokaklarda.
Gitar, flüt sesleri eşliğinde, hasret yüklü kavuşma türküleri geliyordu dört bir yandan… Delikanlılar el ele tutuşmuş, ayaklarını yerlere vura vura oyunlar oynuyor, halaylar çekiyorlardı. Ve meydanın az ötesindeki genç kızlar da süzgün bakışlı gözleriyle onları izliyor ve ellerini bir ahenk içinde birbirine vura vura şaklatıyorlardı…
Ama ikinci kentin surları önünde, birbirine hasım iki ordu pusuya yatmış, öylece bekliyordu… Erlerin silahları pırıl pırıl yanıyordu dolunayın altında.
Bu iki hasım ordu; ya kentin varını ağırı ikiye bölüp barışacaklar ya da içindeki pak çocuklarla, analarla, yaşlılarla birlikte baştan sona yıkıp yakacaklardı”…
En büyük hünerlerini silahlarda gösteren Hephaistos’un aslında içinden barış türküleri söylediğini görmek beni şaşırtmıyor. İlahların ortasında emeği ile bir şeyler üretebilen tek karakterin barıştan yana olması uygar dünyanın “diyalektik” bizlerin de “eşyanın tabiatı gereği” dediği şey. Üretenler her vakit savaşın gerçek yüzünü görmekte, üretmeyenlerden daha başarılıdır.
NEDEN TOPAL İLAH?
Peki, bu hünerli yaradanımıza başkaları nasıl bakıyorlardı? Asya kıtasında yer alan çabucak her eski kültüre ilişkin söylencelerde, hatta Mısır mitlerinde bile fizikî bir mahzurun kelam konusu olması azdır. Beşerler ortasında geçen az sayıdaki hikayede; fizikî bir pürüz tam manasıyla bir mani olarak karşımıza çıkar. Mesela veliaht savaşta bir kolunu kaybederse mahzurundan ötürü tahttan düşer. Ama o şayet dürüst, ahlaklı, ilahlara iman eden yani “doğru” kişi ise, tahtı kaptırdığı rakibi de cimri, maharetsiz ve imansız yani “kötü” kişi olursa olay tanrısal yahut büyüsel bir biçimde mahzurun güzelleştirilip yok edilmesiyle sonuçlanır. Yani pürüzün gerçek manada ortadan kalkması lazımdır. İş ilahlar dünyasına gelince; ismi üstünde ilah ve tanrıçalar, kendilerinden beklendiği üzere, kusursuz varlıklardır. Rastgele bir manileri olmaz, olamaz. Bu mevzudaki az örnekler de birebir insanların hikayelerindeki üzere pürüzün tılsım/büyü/tanrısal güç yoluyla ortadan kaldırılmasıyla sonuçlanır. Mısır mitolojisindeki Horus’un gözü söylencesi bu mevzuya en hoş örneklerden birisidir. Artık bu bilgiler ışığında Hephaistos’un topal bir ilah olması ne demek oluyor? Helenler; hayatın her alanında olması gerektiği üzere, ilahların ortasında da engelli bireylerin olması gerektiğini savunan, çağdaş, uygar bir toplum muydu? Üzgünüm sevgili okuyucu. Değildi. Başta Hephaistos’un sadece çirkinliğinden ötürü Olympos’tan aşağı atılması hikayeleri, öteki yanda topallığından dolayı onunla daima dalga geçen ilahlar, hatta karısı Aphrodite’nin bile sadece bu yüzden onu berbat bulup, savaş ilahı Ares ile birlikte olması, Helen kültüründe fizikî mahzurun, gülünç, utanç verici ve zayıflık sayılan bir durum olduğunun göstergesidir. İçinden çıkılmaz, yalnızca kendisinin çözebileceği bir durum yaratsa bile, ona hürmetle yaklaşılıp yeteneğini göstermesi istenmez, sarhoş edilir, gülünç durumlara sokulur sonra sorunu çözmesi sağlanırdı. Düğün ve cenazelere, hatta savaşlara bile tüm ilahlar eşleri yahut aileleri ile katılırken, Hephaistos yalnız, karısı Aphrodite ise aşığı Ares ile birlikte katılıyordu. Dışlandığını daha güzel ne anlatabilir? Pekala sadece dalga geçmek için mi bu tanrıyı içlerine aldılar derseniz; görüldüğü üzere, Hephaistos’un yalnız yeteneğini sergilerken yahut işe yararken tahammül edilen bir karakter olarak pantheonda yer aldığı söylenebilir. Metal ustası bu allahın sakatlığından ötürü sekerek yürüyüşünün, Batı Afrika’dan İskandinavya’ya uzanan birçok bölgede, ilkel çağlardaki demir ustalarının kaçarak düşman kabilelerine katılmalarını önlemek gayesiyle taammüden sakat bırakılmalarına ne kadar benzediğini söylesem, sanırım durumu daha net anlatmış olurum.
Hephaistos’un Dönüşü. Siyah Figürlü Hydria, MÖ 530, Viyana Sanat Tarihi Müzesi. Şimdi, değerli madenlerin ve onlardan yola çıkarak oluşturulan söylencelerin ışığında, günümüzde kendimize, madencilerin öldüğü, yakınlarının tekme yiyip mahkemelerde dava konusu olduğu, Emile Zola’nın Germinal romanında tanım ettiği üzere “Batı’nın Ahlaksızlığı” hikayelerini örnek almayalım derim. Bu toprakların Demirci Kawa’sı var. Bu toprakların her şeye karşın içinde hayatı savunan Hephaistos’u var.
Manisa hükümdarı Tantalos tıpkı vakitte ilahların sofrasında çeşnicibaşı olarak misyon yapıyordu. Onların sofrasına gire çıka kendini ilahlarla eş tutmaya, yemeklerinden yemeye, konuştuklarını insanların ortasına taşımaya başlamıştı. Gel vakit git vakit, ilahları akılsız, kendini de onlardan üstün görmeye başladı. Bunlar dedi ben ne versem yerler, önlerine gelen yemeği anlayamazlar. Kesti oğlu Pelops’u, pişirip yemek diye çıkardı ilahların önüne. Olympos’ta bir akşam yemeği; tüm rabler orada, yemek ortaya kondu, Tantalos kapı gerisinden sofraya bakıp bıyık altından gülüyor. Rahmet tanrıçası Demeter; kızı Persephone yer altına gelin gitti diye çok üzgün, etrafta olan bitenin farkında değil, uzanıp aldığı etli bir kemik modülünü ağzında sıyırıyor. Zeus bir anda her şeyi durduruyor. Evvel Tantalos’u sonsuz cezasını çekmek için dünyaya gönderip gerisinden sofradaki parçalanıp pişirilmiş Pelops’u tekrar birleştiriyor. Hayat nefesini üfleyip canlandıracak delikanlıyı lakin malum bir modülü eksik. Fakat Madenci ilah Hephaistos, eksik olan köprücük kemiğini bir fildişini işleyerek tamamlayınca Pelops tekrar hayata dönüyor. Hayat uzunluğu omuzunda bir ışıltıyla yaşayacak bundan sonra…
“Ölüm lambayı üflüyor olsa da madenci yaşatandır.”
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı Öğretim Görevlisi