Nur Kaplan – Günsu Durak
ANKARA – İran’da, ‘İslam Devleti’ne uygun giyinmediği için gözaltına alındıktan sonra ölen 22 yaşındaki Jîna (Mahsa) Amini için günlerdir protestolar düzenleniyor. Bayanların öncülüğünde ülkenin birçok kentine yayılan aksiyonlarda 15 gün geride kalırken, İran İnsan Hakları Örgütü’nün açıklamalarına nazaran 83 kişi öldü, binlerce kişi gözaltına alındı, onlarca kişi tutuklandı.
İran’da 1979’da yaşanan ‘İslam Devrimi’ sonrası ülkede bayanların haklarına ve toplumsal pozisyonlarına kısıtlayıcı yasalar çıkarıldı. İran dini başkanı Humeyni’nin, 7 Mart 1979’da başörtüsünü mecburî hale getirme teşebbüsü, 8 Mart’ta binlerce bayanın sokağa çıkması ve protestoları sayesinde engellendi. Nisan 1979’da İran İslam Cumhuriyeti resmen kuruldu. Bu tarihten sonra ülkede bayanlar başörtüsüne karşı vakit zaman şovlar düzenledi. Bugün ise 44 yıldır süren İran rejimine karşı bayanlar başörtülerini yakarak, saçlarını keserek ve dans ederek protestolar düzenliyor.
İran’ın Sanandaj kentinde 17 yıl öğretmen olarak çalışan, 2018 yılında Kanada’ya göç ederek toplumsal çalışmacı olarak hayatına devam eden Rojhilat’tan Shiva Amerilad ile İran’da süren protestoları konuştuk. İran’da yaşadığı uzun yıllar boyunca bayan ve personel hakları savunuculuğu yapan Shiva’ya nazaran, yaşanan protestolar yalnızca başörtüsü için değil, temel insan haklarıyla direkt kontaklı. İran’daki gençlerin bu protestoları evvelkilerden ayırdığını söyleyen Shiva, hem feminist hem de sınıf alakaları açısından bugün ülkesinde yaşananların İran ile hudutlu olmadığını söz ediyor.
‘SEVGİLİ JİNA, ASLA ÖLMEZSİN, İSMİN SEMBOL OLUR’
İran İslam Devrimi’nin ilan edilmesinden sonra ülkede faal bir bayan gayreti olduğunu görüyoruz. Birkaç yıl evvel de ‘Beyaz Çarşamba’ ya da ‘Benim Kapalı Özgürlüğüm’ hareketlerine şahit olduk. İran’da bayan olma uğraşı ne manaya geliyor?
İran’da bayan hareketinin çıkışı 19’uncu yüzyıla uzanıyor. İran Anayasa Devrimi’ni deneyimlerken de bayanların kendi toplumsal şartlarını değiştirmek için organize teşebbüsleri oldu. İstek Şah’ın iktidara gelmesiyle birlikte, bayan hareketi yeni yeni ortaya çıkan diktatörlüğün sınırlamalarının cefasını çekmeye başladı. Ataerkil despot İstek Şah’ın ataerkil tersi bayan kümeleri bir yana, hiçbir bağımsız ve geleneğe uymayan örgüte tahammülü yoktu.
‘KADIN VE ERKEĞİ AYIRAN HUDUTLAR OLUŞTURULDU’
1979 İran İslam Devrimi’nden beri ise toplumda bayan ve erkeği ayıran hudutlar oluşturuldu. Yaklaşık 40 yıldır, İranlı bayanlar kendilerine zorla kabul ettirilen başörtüsü takma kuralına karşı koymaya çalışıyorlardı. 2017’de Tahran’daki Enghelab Caddesi’ndeki elektrik panosunun üzerinde “Enghelab Caddesi Kızı” lakaplı bayanın başı açık olarak durması ve beyaz başörtüsünü bir sopayla sallamasıyla bayanların uğraşı ivme kazandı. Mayıs 2017’de “Beyaz Çarşamba Mücadelesi” başlamıştı.
Bugün bayanların daha yavuz bir hareket pratiğiyle rejime karşı protestolar düzenledikleri değerlendirmeleri yapılıyor. Bayanların hangi hakları gasp ediliyor ve neye karşı çaba ediyorlar?
2022’ye geldiğimizde, Jina’nın öldürülmesiyle birlikte, şovlar eş vakitli birçok Kürt vilayetine yayıldı. Mezar taşında Kürtçe bir ileti yazıyordu: “Sevgili Jina, asla ölmezsin! İsmin sembol olur!..” hakikaten onun ismi, marjinaleştirilen insanların, ulusların, cinsiyetlerin, toplumsal cinsiyetin birleşmesinin sembolü… Etnik, cinsiyet, dinî ve kültürel çeşitliliği yıllarca rejim tarafından “böl ve yönet” doktrinine dayalı olarak sömürülen ve sahiplenilen çok çeşitli ezilen kümelerin sembolü oldu.
‘ETNİK VE TOPLUMSAL CİNSİYET BASKISI JİNA’NIN VÜCUDUNDA BİRLEŞTİ’
Jina (Mahsa) Amini bir Kürt bayanı. Bu nedenle etnik ve toplumsal cinsiyet baskısı vücudunda birleşti. O kesişimsel baskının sembolü olduğu için insanlarda yakınlık yarattı. Yaklaşık iki haftadır, Kürt bölgesinden İran’ın öbür tüm kentlerine çok ilerici bir sloganla “Jin Jiyan Azadi” (Kadın, Ömür, Özgürlük) şovları düzenleniyor. “Jin, Jiyan, Azadi” harekete geçirici bir potansiyele sahip. Protestocular, zarurî başörtüsü takmaya son vermeyi istedikleri üzere bayana karşı ayrımcılık ve şiddete son vermeyi de amaçlıyor. Yayınlanan görüntülerden görüyoruz, bayanlar bu protestoların başkanları. Erkekleri ve toplumun farklı kısımlarını sokağa davet eden bayanlar var. Bu protestoların tahminen de son 100 yılın talepleriyle nasıl birbirine bağlandığını görüyoruz. Bu yüzden, bu protestolar ne yalnızca Kürt hareketiyle ne de Perslerle ilgili. Bu, daha uygun bir hayat için uğraş eden 85 milyon beşerle ilgili.
‘İNSANLAR YALNIZCA ZARURÎ BAŞÖRTÜSÜNE KARŞI MÜCADE ETMİYOR’
Jina’nın vefatından sonra başlayan kitlesel direnişler, bayan uğraşı bir yana toplumsal bir çıkış arayışına dönüşmüş üzere görünüyor. O denli mi?
İran’daki beşerler yalnızca mecburî başörtüsüne karşı uğraş etmiyor birebir vakitte temel hakları için çaba ediyorlar. Aslında politik diktatörlüğün bütününe karşı koyuyorlar. Bu protestolar, İran ve Kürdistan’da geçmiş yüzyıldaki tahminen de öteki bütün hareketlerin talepleriyle kontaklı. Derin bir ümitsizlik ve çaresizlik atmosferinin yerini güçlü bir öfke ve umut duygusu aldı. Toplumsal hayatın bütün veçhelerinde eşitliği ve politik hayatın çoğulluğunu restore etme umudu oluştu. Özgül şartlar altında bu umut algısı tüm bölge üzerinde kalıcı tesirler yaratabilir.
‘GENÇLER, BU HAREKETİ EVVELKİLERDEN AYIRIYOR’
Sizce, yeni jenerasyonun bu çabada tesiri olabilir mi?
Aile kurumu, baskının temel araçlarından biri olmasına karşın, cinsiyetleri ve cinsel yönelimleri ne olursa olsun gençler ve ergenler bu uğraşa geniş iştirak sağlıyor. Ve çok güzel bilinir ki, devlet baskısı aile kurumunun takviyesi olmaksızın muvaffakiyete ulaşamaz. Doğrusu, aile fiyatsız bir polis gücü olarak çalışıyor. Lakin bu protestoların öne çıkan özelliği, birçok 30’lu yaşların başında olan ve bir müddetliğine aile baskısından kurtulmuş ve çok acımasız bir rejime karşı cesurca duran gençlerin varlığıdır.
‘GENÇLİK HÜKÜMETE KARŞI AYAĞA KALKIYOR’
Genç kuşak değişim için umut yarattı. Bu, hareketi evvelkilerden ayırıyor. Gençlik aile yapısı, okul, hükümete karşı ayağa kalkıyor. Var olan sistemi yine üreten toplumsal kuralların hepsine karşı… Bu harekete nasıl sonuçlanırsa sonuçlansın, bu baskıcı sistemde yaşayan insanların zihnine ve var olan nizama temel tesirleri yadsınamayacak.
‘BUGÜNKÜ PROTESTOLAR İRAN’DA YÜZYILI AŞKIN OLAN FEMİNİST HAREKETE BORÇLU’
İran’da yaşayan bayanların talepleri neler?
İran’da bayanlar on yıllardır sistematik olarak baskılanıyor. Bugünkü protestolar kendini bayanların kendi vücutları üzerinde tek kelam sahibi olması için çabalayan, yüzyılı aşkın var olan İran’daki feminist harekete borçludur. Bu tahakküme karşı bir vakitler beşerler vücutlarını yakarak, bugün ise başörtüsünü yakarak ve saçlarını keserek uğraş ediyorlar. Bayanların kendi vücutlarının denetim edilmesine karşı çıkardıkları isyanlarda, son damlayı bekleyen güçlü bir siyasi potansiyel vardı. Ve Jina (Mahsa)’nın öldürülmesi son damla oldu. Bu protestolar ‘çaresizlik’ hissini umuda dönüştürdü.
‘GENELDE İNSAN HAKLARINA, ÖZELDE BAYAN HAKLARINA…”
Kadınlar genelde insan haklarına ve özelde bayan haklarına hürmet gösterilmesini istiyorlar. Adalet, yasal eşitlik, eşit mesleksel fırsat, söz özgürlüğü, inanç ve kanaat özgürlüğü, düzgün ekonomik şartlara sahip olmak talepler ortasında. Bayanlar, tüm ayrımcı kural ve maddeleri ortadan kaldırmak için meydan okuyor ve gayret ediyorlar.
‘BİR KARARNAME TÜM BAYAN YARGIÇLARI MİSYONDAN ALDI’
Örneğin, kız öğrenciler üniversitelerde birçok çalışma alanından men edildi. Bir kararname ile tüm bayan yargıçlar vazifeden alındı ve kız öğrencilerin hukuk fakültelerinden men edilmesine sebep oldu. Bayanların kimi spor kısımlarına katılmaları yasaklandı ve spor alanlarında erkekleri izlemelerine müsaade verilmiyor. Şeriata dayalı yasalar, erkeklere birebir anda birden fazla eşe sahip olma ve eşlerini istediği üzere boşama hakkı veriyor. Çocuk velayeti kanunları erkeklerin lehine, boşandıktan sonra bayanlar erkek çocuklarına yalnızca iki yaşına kadar ve kız çocuklarına yedi yaşına kadar bakma hakkına sahiptir. Bu yaşlardan sonra babaların tam velayet hakkı var.
‘KADINLAR NE İSTEDİKLERİ KONUSUNDA ÇOK NET VE ŞEFFAF’
Kadınlar on yıllardır çalınan hakları için çaba ediyor. Bu kere, ne istedikleri ne istemedikleri konusunda çok net ve şeffaflar. Bayanlar, başörtüsü de dâhil olmak üzere dini düzenlemelerin zarurî tabiatını maksat alıyor. Hükümet yahut baskıcı kümesi devirmek bu protestonun en temel taleplerinden biri. Lakin bayanlar ve baskı altındaki beşerler bilmeli ki, derinlere yerleşmiş ataerkil kurumlar kaldığı sürece, hükümeti değiştirmenin bizi taleplerimize daha da yaklaştırmayacağı kesin.
‘DAYANIŞMA PROTESTOLARI HAREKETİ DAHA İLERİYE GÖTÜRMEYE YARDIMCI OLUYOR’
Dünyada ve Türkiye’de Jina ve İran direnişi için dayanak hareketleri düzenleniyor. Kimi hareketlerde polis şiddeti, gözaltılar ya da soruşturmalar yaşanıyor. Bu takviye hareketlerini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Hem bayan hareketi açısından hem de sınıf bağları açısından bugün İran’da yaşananların İran ile hudutlu olmadığını biliyoruz. Yapay sonlar ne olursa olsun, tüm Orta Doğu bölgesindeki insanların ömrü, kültürel, entelektüel ve maddi olarak birbirine bağlıdır. Ayrıyeten Kürt siyasetinin bu hareketin merkezinde olduğunu da fark etmeliyiz. Kürt sorunu da özünde bölgeseldir, Kürdistan’ın bir modülünde ne olursa olsun, başka üç modülüne çok süratli dokunacaktır. Ve biliyoruz ki bayan hakları problemi hudut tanımaz; bayanlar dünyanın her yerinde baskıya maruz kalıyor. Hareketin iki tarafı, yani bayanlar ve Kürtler, Türkiye’de dâhil olmak üzere Orta Doğu’daki başka ülkelerdeki hareketlerle direkt ilişkileniyor. Dünyanın dört bir yanında sokaklarda düzenlenen bu dayanışma protestoları, hareket için çok temel ve onu daha ileriye götürmeye yardımcı oluyor. İran üzere bir diktatörlük devletinin demokratikleşmesinin sonuçlarının direkt Bağdat’ta, Kabil’de, Rojava’da, Beyrut’ta ve tüm Orta Doğu’da hissedileceğini bilmeliyiz. Bu, bölgedeki tüm ezilenlerin hâkim seçkinlere karşı ortak bir çabasıdır.
‘DÜNYANIN EN RADİKAL VE İLERİCİ GÜÇLERİNİN DAYANIŞMALARINA TALİBİZ’
İran’daki direniş için dünya feminist hareketine ve milletlerarası örgütlere ne söylemek istersiniz?
Jina’nın öldürülmesi dünyada yankılandı. Lakin biz Kürt ve İranlı bayanlar bu sembolik dayanışmayı her ne kadar değerli bulsak da hareketimiz için somut/maddi bir dayanağa dönüşmeme ihtimalini biliyoruz. Tıpkı vakitte, hashtaglerin ve toplumsal medya trendlerinin gücünün kendi temposu ve mantığının olduğunu da biliyoruz. Dünyanın en radikal ve ilerici güçlerinin dayanışmalarına talibiz.
‘BU İHTİLAL ÖZÜNDE BAYANLAR OLAN EN ÇOK EZİLEN KÜMELERİN SESİDİR’
İranlı bayanlar Orta Doğu’nun en sert diktatörlüklerinden birine karşı gayret ederken, onların bölgesel ve memleketler arası seviyede duyulan gerçek ve sansürsüz seslerine yardım eden güçlere kıymet veriyoruz. Radikal, feminist ve demokratik güçlerden gelen bölgesel ve global dayanışma, batılı güçlerin parasına, lobisine ve kitlesel medya araçlarına sahip kral taraftarı ve merkezi milliyetçi gerici güçler tarafından İran’daki bayanların ihtilalinin gasp edilmesini önlemek için hayati. Bu ihtilal, özünde bayanlar olan, en çok ezilen kümelerin sesidir. İran dışındaki ilerici güçler, anın/mometin hassasiyetini yakalamalı ve ihtilalle omuz omuza durmalı.
‘PROTESTOLAR HEPİMİZİN UMUDUNU DİRİLTİYOR’
Bugün İran’ı ‘uzaktan’ takip ediyor olmak size ne hissettiriyor?
Dürüst olmak gerekirse, karışık hisler hissediyorum. Protestolar hepimiz için umudu diriltiyor. Kürdistan ve İran’daki elleri boş bayanların, polis ve onların zırhlı araçlarıyla karşı karşıya gelme hamasetine sahip olmalarından ötürü gururlu, orada olamadığım için ise tıpkı vakitte pişmanım. Bu hareket diaspora ile kontaklı ve biz burada hareketin radikal, feminist ve demokratik sesinin gereğince güçlü duyulması için hayli ağır çalışıyoruz. Burada da yüreklendirici ve ilham verici bir umut duyuyoruz ve bu umut üzerinde ömür, dayanışma, dostluk ve radikal talepler yeşeriyor. Rejim on yıllardır diasporayı İran’daki isyan dalgalarından uzak tutmayı deniyor. Bu sefer, bayanlar bu ayrıma büsbütün “dur” dedi ve diasporanın onlarla olduklarını biliyorlar. Birbirine bağlılık, baskının panzehiridir. Biz bu panzehiriz.
‘PATRİARKANIN BİTTİĞİ BİR ORTADOĞU İÇİN İLERİYE BAKIYORUZ’
Ülkeniz için hayaliniz nedir ve hangi şartlarda dönmek istersiniz?
Elbette ki daha uygun şartlar altında dönmek isterim. Hareketimiz başarılı olduğunda, bayanlar başörtüsü takmadığı için öldürülmediğinde, emekçiler uygun bir hayata sahip olduğunda ve elbette İran nüfusunun yüzde 50’sinden fazlasını oluşturan devletsiz halklar ve marjinalleştirilen kümeler bütün bu baskılardan kurtulduğunda… Bayan, hayat, özgürlüğün gücü Orta Doğu’da radikal dönüşümün sihirli formülü olarak görülüyor. Bu sihirli formül İran’da milyonlarca insan tarafından tecrübeleniyor. Biz patriarkanın, ırkçılığın ve sömürünün bittiği bir Orta Doğu geleceği için ileriye bakıyoruz. O vakte kadar gayret, çaba ve uğraş.