İran’da İslam Devrimi’nden önce kadınlar için hayat nasıldı?

Margarita Rodríguez | BBC Mundo

Rahimpour, “İran liberal bir ülkeydi. Bayanlar istedikleri üzere giyiniyordu” diyor.

İran’da bayanların bu kurallara uyup uymadığını denetlemekle misyonlu ahlak polisi tarafından gözaltına alınan 22 yaşındaki bir bayanın hayatını yitirmesi ülke çapında protestolara yol açtı.

Rahimpour, ihtilalden sonra doğdu. Ancak, anne-babasıyla, akrabalarının tecrübelerinin yanı sıra, bir gazeteci olarak Şah’ın devrilmesinden sonra İran’ın yaşadığı dönüşümü yakından izledi.

Bu, birinci yıllarda, kıyafetin ötesine geçen bir dönüşümdü.

BBC Dünya Servisi’nde bayan mevzularında haberler yapan İranlı gazeteci Feranak Amidi de “Devrimden bayan erkek ayrılığı yoktu. Lakin 1979’dan sonra okullar ayrıldı, birbiriyle akrabalık ilgisi olmayan bayanlar ve erkekler, toplumsallaşmak için bir ortaya geldiklerinde gözaltına alınmaya başladılar” diyor:

“Ergenlik çağımdayken arkadaşlarımla pizza yerken gözaltına alındım. 1979’dan evvel gece kulüpleri, cümbüş yerleri vardı. Ve beşerler özgürce buralarda vakit geçirebiliyordu.”

Devrim öncesi sinemalarda de bayanların istedikleri üzere giyinebildikleri görülüyor. Kimi Batı üslubu giyiniyor, kimi de daha muhafazakar.

Amidi, “Farklı giysi stilleri vardı Kimileri kara çarşaflıydı. Lakin artık hükümetin istediği formda değil” diyor.

Bu röportajda Esfandiari, “İran’da bayan hareketi, bayanların anayasal ihtilal sırasında sokaklara çıkmasıyla 19. yüzyılın sonlarında başladı” diyor.

Daha sonra kızlar için okul açılması ve bayan mecmualarının yayımlanması üzere farklı toplumsal projeler başlatıldı.

Bu ağ, başşehir Tahran’da oluşturuldu. Sonra başka kentleri de kapsamaya başladı ve bayan hareketinin ortaya çıkmasını sağladı.

İran’da bayanların kıyafetleri, 20. yüzyılın başından beri liderliğin gündeminde olan bir problem.

Esfandiari, “Ülkede, çağdaş İran’ın babası İstek Şah Pehlevi devrinde çarşaf 1936’ya kadar resmen kadar yasaklanmamıştı.

“Yıllar öncesinde İran önderi bayanları çarşaf giymemeye teşvik ediyordu. Bunun yerine başörtüsünü özendirmeye çalışıyordu. Çarşaf sonunda yasaklandı. Bu bayanlar için bir zaferdi. Lakin tıpkı vakitte bir trajediydi. Zira seçme hakkı ellerinden alınmıştı.”

Birçok bayan sokağa çıkarken çarşafı çıkarmak zorunda kaldı. Aşağılanmış ve korunmasız hissediyorlardı.

Bununla birlikte Esfandiari, son şahın babasının bayanlar üzerinde olumlu tesirler yaratan birtakım değişiklikler yaptığına dikkat çekiyor.

Beyaz Devrim

1941’de Muhammed İstek iktidara geldi.

Amidi, “Onun periyodunda ülkenin çağdaşlaşması başladı” diyor.

Beyaz İhtilal olarak anılan bu süreçte 1963’te bayanlara oy kullanma hakkı ve erkeklerinkiyle birebir siyasi haklar verildi.

Bunlara ek olarak kırsal kesimde bayanların eğitime erişiminin artırılmasına yönelik adımlar atıldı.

Bu periyotta evlenme ve boşanma bahislerini da içeren aile müdafaa yasası geçirildi.

Amidi, bu yasaının bayanların haklarını genişlettiğini söylüyor:

“Aile Müdafaa Yasası kızların evlenme yaşını 13’ten 18’e çıkardı. Ayrıyeten bayanların boşanma davası açabilmesinin önü açıldı. Erkeklerin evlenebileceği bayan sayısı teğe indi. Bunlar bölgedeki öteki ülkelerle kıyaslandığında epeyce ilerici adımlardı.”

Şah, otokrat bir başkan olmasına karşın ilerici bir önderdi ve Batı kültürünü seviyordu. Bir sekülerleşme programını hayata geçirdi.

Kadınlar kıymetli vazifelere getirildi. Rahimpour, “Kadın bakanlarımız, yargıçlarımız vardı” diyor.

Ancak Amidi, Beyaz İhtilal vaatlerine rağmen bayanların klâsik rollerle yetinmek zorunda kaldıklarını söylüyor.

Parlementoda olmalarına karşı bayanların gerçekte siyasete katılmadıklarını belirtiyor:

“Ama unutmayalım ki bu yaklaşık yarım asır önceydi ve dünya genelinde bayanların çok fazla siyasi gücü yoktu.”

Amidi buna karşın İranlı bayanların kamusal ömürde daha fazla rol almaya başladığını belirterek “Toplumda canlı bir varlıkları vardı” diyor.

Amidi, Muhammed Rıza’nın karısı Kraliçe Farah Pehlevi’nin sanat ve kültürdeki tesirine dikkat çekiyor.

Gerçekten de 1950’lerden itibaren 60’lar ve 70’lere kadar sanat büyük ölçüde canlandı. İran, milletlerarası sanat sahnesine çıktı.

Sanatsal faaliyetler büyük oranda ülkenin yaşadığı ekonomik refaha paralel olarak gelişiyordu.

Fakat İran’ın çok petrolü olmasına karşın, İranlıların büyük çoğunluğu bu zenginlikten yararlanamıyordu.

Şah ve karısının sanata dayanak vermesine karşın, sanatkarlar, hem bu gerçekliğe hem de rejimin kendisine çıkanlara uyguladığı baskılara kayıtsız kalmıyorlardı.

1971’te, daha evvel kendisini “Şahenşah” (Kralların Kralı) ilan eden Muhammed İstek, dünyanın en güçlü insanı ve İran’ın mutlak önderi olmuştu.

Rejim, muhaliflerine karşı giderek baskıcı hale gelmişti.

Rahimpour, “Önceki rejimde (devrimden önce) insanların toplumsal özgürlükleri vardı. Lakin sıfır siyasi özgürlükleri vardı” diyor:

“Bu çok büyük bir meseleydi. Tüm siyasi partiler hükümdarın denetimindeydi. Bir gözetleme toplumu vardı. Basın özgürlüğü yoktu. Rastgele bir siyasi aktivizmde yer alanlar mahpusu boylayabilirdi”

Sosyal huzursuzluk sokaklara taştı ve 1978’te Şah rejimine karşı büyük çaplı protestolar başladı.

Esfandiari’ye nazaran Şah periyodunda bayanların elde ettiği kazanımlar, iktidarının son periyodunda eridi:

“Toplumda giderek artan gelenekçi seslere karşılık olarak bayanların karar verici pozisyonlarda misyon almasına takviyesini çekti.”

Rahimpour’a nazaran İslam İhtilali, dindar olmayan İranlıların da dayanağını almıştı. Birçok kişi buna “Gerçek demokrasi” diyordu:

“Tüm kümelerin takviyesi vardı liberaller, komünistler ve dindarlar.”

Ne giymek istedikleri ya da ne kadar dindar olduklarından bağımsız olarak bayanlar, 1979’da Şah’ın devrilmesini sağlayan bu gücün kesimi oldu:

Esfandiari, “Devrimle sonuçlanan yürüyüşlerde başörtüsüz eğitimli bayanlar, klasik, başörtüsü takan bayanlar, alt ve orta sınıftan bayanlar vardı” diyor:

“Tüm bu bayanlar, ihtilalin ekonomik ve toplumsal statüleri ve en kıymetlisi türel statülerini güçlendireceği umuduyla omuz omuza yürüyordu.”

Amidi, bayanların İslam Devrimi’nden evvel kendilerini daha özgür hissettikleri fikrine katılmıyor:

“İran hala muhafazakar, dini bir toplumdu. Fakat o vakitler bu klâsik ve muhafazakar kalıpları kıracak ve bayanların toplumdaki yükünü artıracak bir siyasi irade vardı.”

Ama Amidi, bunun hayata geçirilemediğine dikkat çekiyor.

Rahimpour’a nazaran İslam Devrimi’nden evvel bayanların daha bağımsız ve güçlü hissedip hissetmediklerine dair farklı görüşler bulunduğunu belirtiyor:

“Dindar bayanlar ihtilalden sonra dışarı çıkarken daha rahat hissettiklerini söyleyecektir. Lakin liberal bayanlar farklı düşünüyor. Unutmayalım ki İran toplumunun bir kısmı çok dindar.”

Arşivlerdeki başörtüsüz bayan fotoğrafları, bayanlar için ihtilalden evvelki genel havayı tam olarak yansıtmıyor.

Farklı yaşlardan birçok bayanın, başörtüsünü ve dini kıyafetleri tercih etmesinin nedeni tahminen de toplumun bugüne kıyasla çok daha muhafazakar ve dindar olmasıydı.

Rahimpour’a nazaran birçok İranlı özgürlük umuduyla ihtilale katıldı ve hayalleri kısa sürdü:

“Devrimden sonra birçok kişinin küçük eteklerden ve bayanlarla erkeklerle birlikte sahip oldukları özgürlüklerden rahatsız olduğunu fark ettik. İhtilale katılmalarının nedeni buydu.”

Rahimpour, bununla birlikte koyu dindar birçok insanın, başörtüsünün bayanların kendi seçimi olması gerektiğine inandığına dikkat çekerek “Dinde zorlama olmaz” diyor.

İran’da artık, başörtüsünü gerektiği üzere takmadığı için gözaltına alınan 22 yaşındaki bir bayanın polis nezaretindeyken hayatını kaybetmesi nedeniyle yeni bir protesto dalgası yaşanıyor.

Yetkililer Mahsa Amini’nin öbür sıhhat meseleleri nedeniyle öldüğünü argüman ediyor. Ailesi ise Amini’nin dövülerek öldürüldüğüne inanıyor.

Bu şovlar, İranlı başkanların son yıllarda karşı karşıya oldukları en büyük meydan okumalardan biri. Bu tıpkı vakitte, kitlesel protestolarda yeni bir periyot.