Dr. Agah Hazır/ Oxford Brookes Üniversitesi Öğretim Üyesi
İran’da 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin gözaltındayken ölmesiyle başlayan hareketler devam ediyor.
Peki hareketler nereye varabilir, hükümet nasıl bir reaksiyon verdi? Protestocuların talepleri ve geçmişteki kitlesel hareketlerden farkları ne? Oxford Brookes Üniversitesi’nden yarı vakitli öğretim üyesi, İran uzmanı Dr. Agah Hazır BBC Türkçe’nin sorularını yanıtladı.
Başörtüsünün sembolik manasından hareketlerin 2009’da yaşananlardan farkına 5 soruda bugün İran’da yaşanan protestolar:
Protestolar nasıl başladı?
Eylemler, 22 yaşında bir İran Kürdü olan, Mahsa Amini’nin, başörtüsü zorunluluğuna uymadığı için götürüldügü gözaltı merkezinde hayatını kaybetmesi ile başladı.
İranlı yetkililer mevt nedeni olarak kalp krizini gösterirken, Amini’nin ailesi kızlarının ani mevte yol açacak bir hastalığının olmadığını söylüyor. Amini’nin gözaltına alınırken başına vurulduğuna ve başını gözaltı aracına vurduğuna dair görgü şahitleri olduğu tezler ortasında. Hareketler Tahran’da başladı lakin bugün prestijiyle 20’den fazla kente yayılmış durumda.
Kamusal alanda başörtüsü zaruriliği, Humeyni’nin ‘Kadınlar İslami standartlara nazaran giyinmelidir’ dediği 1979 Mart’ından beri İran’da en değerli tansiyon alanlarından bir tanesi. İslami rejime karşı birinci toplumsal şovlar de bu nedenle çıkmıştı.
İran’da devrin başbakanı Mehdi Bazargan ile Humeyni’nin birinci çatışması olması nedeniyle başörtüsü zorunluluğunu İran’da dini liderlik ile siyasi liderlik ortasındaki bağlantının kurucu tartışmalarından biri olarak da görebiliriz. Bugün prestijiyle İran, Afganistan’ı saymazsak dünyada bayanlara, dini aidiyetlerini gözetmeden (sadece Müslüman bayanlara mecburî kılan ülkeler var), başörtüsünü zarurî kılan tek ülke. Hasebiyle tesettür zaruriliği İran devletinin İslami kimliğinin en temel ayırıcı özelliklerinden bir tanesi.
Yasak neredeyse ihtilalle yaşıt lakin uygulanışı daima siyasi gelişmelerle birlikte gitti. Rejimin sertleştiği periyotlarda uygulama sertleşirken, reformcuların iktidarda olduğu periyotlarda kısmen gevşetildi.
Bunun yanısıra pratiğin sınıfsal bir fark yansıttığı da söylenebilir. Sözgelimi genelde üst sınıf İranlıların oturduğu Kuzey Tahran’da yasağın sertliği azalırken, fakir mahallelere ve taşraya gidildikçe daha keskin uygulamalar görülebiliyor.
Bununla paralel olarak, Agustos ayında Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin başörtüsü zorunluluğunu toplumsal medya profillerini de içerecek formda genişletmesi de yansıyı çoğaltan bir başka gelişme oldu. Bunlar da bugünkü aksiyonların arkaplanında sayılmalı.
2009’daki kitlesel aksiyonlarla benzerlik ve farkları ne?
2009 İran protestoları, en azından başlangıçta, şeçimi kimin kazandığına dair bir tartışmaya dayanıyordu.
Siyasi liderliğini Musavi ve Kerrubi’nin manevi liderliğini de Muntazeri’nin yaptığı bir hareketti. Vakitle farklı yerlere evrilse de temelde Ahmedinejad’ın istifa etmesi ve Musavi’nin cumhurbaşkanı olması gayesini güdüyordu. Bu manada, şimdilik bir başkanı ve net talepleri olmayan bugünkü protestolardan farklı.
Bir öbür farklılık ise devir ile ilgili. 2009 dünyanın ve bölgenin daha optimist olduğu bir periyottu. O periyot nispeten yeni olan toplumsal ağlara heyecanla bakıldığı, bunların toplumu değiştirici gücünün çokça zikredildiği bir bağlamdı.
Bugün bilhassa Arap Baharı’nın vardığı yer düşünülürse, bu iyimserlikten uzaktayız.
Benzerliklere bakarsak, iki hareketin de genel olarak rejimin muhafazakar yapısına karşı olduğunu ve bu manasıyla “Batıcı” olduğunu söyleyebiliriz.
Katılan kitleler özelinde de bu benzerlik daha görünür. Birinci bakışta iki hareket için de çoğunluk kentli, eğitimli, orta sınıf, genç ve bayan yüklü kitlelerden oluşuyor üzere görünüyor.
Bugünkü hareketlerde bir de Amini’nin Kürt olmasından kaynaklanan etnik bir tema da var. Aksiyonların en çok zikredilen sloganı Zen, Zendegi, Azadi Suriye İç Savaşı’nda Kürt kümelerin yaygınlıkla kullandığı Jin, Jiyan, Azadi sloganı ile son derece benzeri.
Eylemcilerin talepleri ne?
Eylemler daha bir haftalık olmadı. Hasebiyle taleplerin kristalize olmasını görecek kadar vakit geçmedi. Esasen merkezi bir önderliği olmayan dağınık kümelerin aksiyonlarından merkezi talepler çıkarmak güç.
Bugünden görülen, İran’ın son on yılında her aksiyonda ortaya çıkan taleplerin bir kez daha vurgulanması.
Etrafta, “İslam Cumhuriyeti istemiyoruz”dan başlayan Hamaney’in ve Reisi’nin şahsını amaç alan birçok slogan dolaşıyor.
Başörtüsü zaruriliği temasına uygun olarak, kamusal alanda başörtüsü çıkarma, saçlarını kısa kestirme ya da bunları simgeleyen toplumsal medya imajlarını paylaşma öteki hareket biçimleri.
Dediğim üzere Amini’nin etnik kimliği üzerinden Kürt hakları vurgusunun da sirkülasyonda olduğunu görüyoruz.
İktidar nasıl karşılık veriyor?
İran rejimi 2017’den başlayarak çabucak her sene geniş çaplı toplumsal hareketlerle karşılaştı. Hayat pahalılığından, dış siyasete kadar birçok bahiste büyük çaplı toplumsal şovlar oldu.
Bu şovlar bir yandan toplumun protesto tecrübesini artırırken öte yandan rejimin eylemcilere karşı araç ve kabiliyetlerini arttırması ile sonuçlandı.
Bunun teknolojik yansıması rejimin bilhassa Çin ile alakaları üzerinden son teknolojik takip ve denetim araçlarını elde etmesi oldu.
Söylem seviyesinde ise propaganda içeriğini son derece fonksiyonel kullanmayı beceriyor.
Son hareketlerde ikisi de kullanıldı. Söylemsel olarak bir yandan Amini’nin vefatında rejimin sorumluluğu reddedildi. Amini’nin kalp krizi geçirdiği ve küçükken geçirdiği beyin ameliyatının vefatına yol açtığı söylendi. Öte yandan hareketlerin gerisinde dış güçlerin olduğu da farklı rejim aktörleri tarafından vurgulandı. Son olarak Hamaney son konuşmasında gençlere İran-Irak savaşını ve orada yapılan fedakarlıkları hatırlattı.
Bunun dışında tekrar misal hareketlerde sıkça yaptığı üzere gerekirse kitleye karşı güç kullanmaktan, hareketçilerin organize olmasını engellemek için toplumsal medya erişimini kısıtlamaya kadar başka metodlar da rejim tarafından da kullanıyor.
Bu devri başkalarından farklı kılan bir özellikten bahsedilebilir.
Bir müddettir Hamaney’in hasta olduğuna dair söylentiler yaygınlaşmıştı. Cumhurbaşkanı Reisi de Hamaney sonrası için en güçlü adaylardan bir tanesi.
Bir taraftan Hamaney sonrası için rejimin güvenliğini sağlayabilecek ülkü aday olduğunu göstermesi lazım, öte yandan halk nezdinde meşruiyetini ıstıraba düşürebilecek çok sertlikten kaçınması gerekiyor.
Bu esnekliğini azaltabilecek bir durum. Sertliği bir seviyede tutmaya çalışacaktır diye düşünüyorum.
Eylemler nasıl sonuçlanır?
İran’da toplumsal hareketlerin tarihi eskidir. İran ve Türkiye karşılaştırması yapılırken çokça vurgulanan bir tema İran’da halkın Türkiye’de devletin güçlü olduğudur.
Yine de İran’da 1979 sonrasında rejim değiştirme gayesini güden rastgele bir toplumsal hareketin muvaffakiyete ulaştığını görmüyoruz. Hem içeriden hem dışarıdan İran’da rejim değişikliği bekleyenler son 40 yılda daima hayalkırıklığına uğradı.
Toplumun bir kısmının rejime öfkeli olduğu belirli lakin 40 yaşını geçen ihtilalin, kendisine bağladığı kıymetli toplumsal bölümler de var.
En tartışmalı olan bayan hakları alanında bile İran devleti, bayan istihdamı, bebek vefatları, okuma yazma oranları üzere makul göstergelerde ihtilal öncesine oranla makul muvaffakiyetler kazandı.
İran’da bunların tatmin ettiği bir kitle de yaşıyor.
Bunun yanısıra antiemperyalizm ve Şiilik üzerinden meşruiyeti konusunda halkın belli kesiti üzerinde ikna edici olabiliyor.
Uluslararası alanda da şimdilik ittifakları güçlü üzere görünüyor. Bu şartlardan büyük bir değişim çıkmasını beklemek sıkıntı.
Yine de sözkonusu İran olunca çok savlı olmamak lazım. 1970 ortalarına kadar Şah rejiminin de bölgenin en istikrarlı ve güçlü rejimi olarak göründüğünü akılda tutmalı.