Haber: Ali Asgar Çabuk
İran‘ın başşehri Tahran’da 13 Eylül’de “ahlak polisi” olarak bilinen İrşad devriyeleri tarafından “başörtüsü kurallarına uymadığı gerekçesiyle” gözaltına alındıktan sonra kötüleşerek hastaneye kaldırılan 22 yaşındaki Mahsa Amini‘nin, 16 Eylül’de hayatını yitirmesi ülke idaresine karşı protestolara neden oldu.
Mahsa Amini’nin memleketi olan Kürdistan eyaletinin Saqqız kentinde 17 Eylül tarihinde yapılan cenaze merasimleri “kadın, hayat, özgürlük” sloganıyla İran’da kitlesel şovların fitilini ateşledi. Tüm Kürdistan eyaletinde karşılık bulan protestolar süratli bir halde başşehir Tahran dahil olmak üzere İsfahan, Meşhet, Kum, Gazvin, Kereç, Şiraz ve Reşt üzere büyük kentlerde karşılık buldu. Bayanların “zorunlu başörtüsü” ve “ahlak polisliği” uygulamalarına reaksiyon olarak başlayan protestolar, İran’daki mevcut toplumsal ve ekonomik problemlerin eklenmesi ile kitlesel rejim aykırısı şiddet hareketlerine döndü.
İran’da mecburî başörtüsü ve ahlak polisine reaksiyonla başlayan şovlar kısa müddette ülke geneline rejim zıddı protesto olarak yayıldı. 3. AYINI DOLDURAN BİRİNCİ EYLEM
Mahsa Amini’nin hayatını kaybetmesi üzerine başlayan kitsel rejim zıddı bu hareketler, 1979 İran İslam Devrimi’nin akabinde birinci sefer 3’üncü ayını dolduran ve hala devam eden sokak aksiyonları olma özelliğine sahip. İran daha evvel de 4 büyük rejim tersi şovlara sahne olmuştu. Bu şovların sonuncusu 15 Kasım 2019 yılında akaryakıta yapılan artırım sonrası başlamış ve kitsel rejim aykırısı hareketlere dönüşmüştü. 2017 yılında gördüğümüz rejim aykırısı aksiyonlara ise İran’ın Meşhed kenti mesken sahipliği yapmış ve şovların fitilini işsizlik, hayat pahalılığı ve yolsuzluklar ateşlemişti. Bu şovlar ortasında İran toplumunu ve siyasetini derinden etkileyen ve tesirini hala hissettiren hareketler ise 2009 yılında reformist başkan Mir Hüseyin Musevi ile muhafazakar siyasetçi Mahmud Ahmedinejad’ın yarıştığı cumhurbaşkanlığı seçimlerinin akabinde başlayan protestolar oldu. 2019 akaryakıt artırımı ve 2017 hayat pahalılığı şovlarının temel motivasyonu iktisat olurken, 2009 ve öncesindeki protestolarda motivasyonun daha toplumsal ve politik olduğunu görüyoruz.
MAHSA AMİNİ VAKASI
Mahsa Amini sonrası başlayan kitsel şovlardaki temel motivasyonun 2009 ve öncesi ile benzerlikler gösterdiği ve hatta daha güçlü olduğunu söyleyebiliriz. Mahsa Amini, İran’daki tüm etno-politik ve etno-mezhebi sıkıntıları kendisinde toplamış ve polis kontrolünde hayatını kaybetmesi ile bu meseleleri gün yüzüne çıkartmış bir isim. İran’da bayan olmak, İran’da dini azınlık olmak, İran’da etnik azınlık olmak ve İran’da dindar olmak üzere tüm soruları Mahsa Amini hadisesi üzerinden kıymetlendirebiliriz. Elbette “ahlak polisliği” uygulamasının İran’da yine hayata geçirilmesi, Amini olayından evvel toplumun ve siyasetin mecburî irşad anlayışını aktüel olarak tartışıyor olması Mahsa Amini’nin mevtini mevcut etno-politik meseleler ile toplumsal temelde güçlü bir motivasyona dönüştürmüştür.
Geçen hAFTA, İran Meclisi’ndeki 227 milletvekilinin imzasıyla, şovlarda ateşli yahut ateşsiz silahlarla insanların canına kast eden ve vefatlarına neden olan şahıslar hakkında idam cezasının uygulanmasını öneren bir bildiri yayımlanmıştı. GÖSTERİLERDE DÖRDÜNCÜ DALGA
Mahsa Amini için 16 Eylül’den sonra başlayan şovların 3’üncü dalgası 2019 akaryakıt artırımı şovlarının yıldönümünde gerçekleşti. Birinci şov dalgası 16 Eylül tarihinden Eylül sonuna kadar devam ederken, ikinci şov dalgası Amini’nin vefatının 40’ıncı günü münasebetiyle gerçekleşti. Artık şovlarda 4’üncü dalga bekleniyor. Lakin protestolar uzadıkça güvenlik güçleri ile aksiyoncular ortasında karşılıklı şiddetin de arttığını ve İran için bir ihtilal değil iç savaş senaryolarının yapıldığını görüyoruz.
TAHRAN İDARESİ GERİ ADIM ATMIYOR
Mahsa Amini’nin hayatını kaybetmesi üzerine başlayan şovlardan evvel, İran’da Ayetullah Ali Hamaney’in hastalığı ve hatta hayatını kaybettiği tartışmaları yaşanıyordu. Bu tartışma İbrahim Reisi’nin Cumhurbaşkanı seçilmesi ve “Ayetullah” unvanı alması ile “İran’da gücün el değiştirmesi başladı” senaryoları ile netlik kazanmıştı. Mahsa Amini şovları ile bu tartışma şimdilik son bulsa da şimdi büsbütün rafa kalkmış değil. Mahsa Amini şovlarının İran’da “gücün el değiştirmesi” tartışmalarının gölgesinde başlaması ve ülke genelinde kitlesel rejim zıddı aksiyonlara dönüşmesi İran’da hassas bir istikrar oluşturdu. Tahran idaresi protestolar karşısında geri adım atmayacağı iletisini çok açık bir halde verdi. Şu ana kadar altı gösterici hakkında idam kararı verilmiş durumda. Öbür yandan toplumdaki memnuniyetsizliğe karşı siyasi bir tahlil süreci arayışı yok ve devlet kendi taraftarlarını sokağa çağırarak sorunu sokakta çözeceği iletisini vermeye devam ediyor.
İran’ın Kürt bölgeleri protestoların merkezi pozisyonunda yer aldı. Üstteki görselde Kürtlerin yoğunlukla yaşadığı Mahabad kentindeki protestodan bir kare yer alıyor. İranlı siyasalların ve kıymetli din adamlarının üç aydır devam eden şovlar karşısındaki sessizlikleri, İran başkanı Ayetullah Ali Hamaney’in ise dış mihrakları suçlayarak göstericileri “hainler” ve “aldananlar” halinde konumlandırması Tahran idaresinin şimdi siyasi bir tahlilden uzak olduğunu gösteriyor. Tahlil iki taraf için de hala sokaklardan geçiyor ve bu durum hareketlerdeki şiddet sarmalını daha da artıracak. Şovlar ise İran’da 3’üncü ayına girerken, rejim aykırısı aksiyonlar ülkenin hassas hudut bölgeleri olan Kürdistan eyaleti, Sistan-Belucistan eyaleti ve Huzistan eyaletlerinde kitlesel bir biçimde devam ediyor. Mahabad üzere Kürt yerleşim alanlarında güvenlik güçleri ile aksiyoncular ortasında sokak çatışmaları ve devlet kurumlarının aksiyoncular tarafından ele geçirilmesine dair manzaralar ve haberler geliyor. Tekrar Sünni nüfusun ağır yaşadığı Sistan-Belucistan eyaletinin idare merkezi Zahidan’da neredeyse her hafta “kanlı Cuma” hareketleri düzenleniyor.
REJİM ZIDDI AKSİYONLARIN MERKEZ ÜSSÜ KÜRDİSTAN
Süreç içerisinde bilhassa İran’ın Kürt bölgeleri protestoların merkezi pozisyonunda yer aldı. Buna karşılık Tahran idaresi risk ve tehdit algısının yüksek olduğu Kürdistan eyaleti ve Sistan-Belucistan eyaletinde şiddet seviyesini artırmış durumda. Bir taraftan Kürt bölgelerine ağır zırhlı araçlar ve silahlı güvenlik güçleri gönderilirken, başka yandan Kuzey Irak’ta bulunan ayrılıkçı Kürt örgütlerine ilişkin karargahlar bombalanıyor.İKDP, KOMELA ve PJAK üzere ayrılıkçı örgütler bu süreçte İran İhtilal Muhafızları ordusu tarafından maksat alındı.
Son olarak Bağdat’a bir ziyaret gerçekleştiren İran İhtilal Muhafızları Kudüs Gücü kumandanı General İsmail Kaani, silahlı Kürt kümelere ültimatom vererek “10 gün içerisinde silahlarını bırakacaklar yoksa müdahale ederiz” tehdidinde bulundu. Bu kapsamda İran silahlı kuvvetlerinin yakın vakitte Kuzey Irak’a yönelik bir kara harekatı uzak ihtimal değil. Lakin gelinen nokta İran’ın etnik ve inançsal fay sınırlarını açık bir formda gün yüzüne çıkardı. “İslam Cumhuriyeti’ne karşı ihtilal İran’ın bölünmesi olur” söylemi halk tabanında karşılık bulmuyor. Bilakis Kürt bölgelerinde ağırlaşan aksiyonlar başşehir Tahran’da, Meşhed’de ve Şiraz’da karşılık ve dayanak görüyor. Atılan sloganlarda ise “Kürt, Azeri, Fars, Arap ve Beluç birlikte” vurgusu ön planda. Gelinen noktada aksiyoncular için “ulusal bilinç” ve “ülkenin bölünmesi” üzere vurgular bir mana tabir etmiyor.
Öyle ki İran İslam Cumhuriyeti’nin dünya kupasında İngiltere karşısında aldığı ağır yenilgiyi bir küme gösterici İngiltere bayrağı açarak kutladı. Yahut aksiyonlar sırasında İran ulusal bayrağının yakılması ülkede infiale neden olmuyor. Lakin rejimden kopuş hızlanırken, İran’da eşine az rastlanır bu birliktelik artan şiddet sarmalı ile kaosu da beraberinde getirmeye başladı.
İran’daki protestolarda sıklıkla rejim başkanı Ayetullah Humeyni zıddı sloganlar atılıyor. İRAN’I BEKLEYEN İHTİLAL Mİ KAOS MU?
Eylemler artık direkt devletin otoritesini ve kamu kurumlarını maksat alıyor. Bilhassa Kürt bölgelerinde kent otoritesinin ele geçirilmesine yönelik teşebbüsler, devlet kurumlarının işgal edilmesi ve buna karşılık İhtilal Muhafızları ve BESİC ünitelerinin orantısız şiddet uygulaması aksiyonları önü alınamaz bir noktaya taşımış durumda.
Protestoların İran’ın etnik fay çizgileri üzerinde ağırlaşması ve buna bağlı olarak gösterici profillerindeki süratli değişim İran’daki kaotik durumu arıtıyor. Ülkedeki süreci bir “devrim” olarak isimlendirmek kusurlu ve erken bir yargı olacaktır. İran’da ismine “karşı devrim” diyebileceğimiz ve toplumun tüm katmanlarını içine alan bir süreç oluşmadı. Göstericiler tarafından şimdi toplumsal kuşatıcılığı olan siyasi bir telaffuz de sunulmuş değil. Lakin ülkede 3’üncü ayına giren bu hareketler oluşturduğu tesir alanı, sürekliliği, sunuluş hali ve sonuçları ile İran sokaklarında ihtilal niteliği taşıyor. Ruhsal dehşet eşiğini aşan göstericilerin hareketlerine devam edecekleri görünüyor.
Önümüzdeki günlerde rejim taraftarları ve tersleri tekrar İran sokaklarını tahlil için kullanacaklardır. Bilhassa genç kuşak ortasında İran İslam Cumhuriyeti’nden kopuş artarken, İran siyaseti de kendisini “Muhafazakarlar ve rejim karşıtları” olarak konumlandırıyor. Ülkede kutuplaştırmayı artıran bu siyasi telaffuz karşısında İran siyasetinin orta bir formül geliştirip geliştiremeyeceği ise bilinmeyen.