Fehim Taştekin, Gazeteci-Yazar
Ekim 2021’deki seçimden bu yana hükümet kuramayan Irak siyaseti restleşme ve şiddet döngüsünden çıkamıyor. 2003’deki işgalin akabinde kurulan mezhepçi-etnik tabanlı iktidar bölüşüm sistemi, Sünni-Şii ya da Arap-Kürt kavgasıyla malul iken bu sefer Şii-Şii uzlaşmazlığı Irak’a ecel terleri döktürüyor. 29-30 Ağustos’taki son tırmanış geride 23 meyyit, 700 yaralı bırakırken, Irak’ı karanlık tünelden çıkaracak ışık şimdi belirmiş değil.
Krizin bir tarafında başta ABD ve İran olmak üzere tüm dış güçlerin tesirine karşı milliyetçi dalga üzerinde sörf yaparak seçimden galip çıkan Şii önder Mukteda es-Sadr var. Öbür tarafında Sadr’ın sistem dışına çıkıp çoğunluk hükümeti kurma gayretini bloke eden Şii partilerin buluştuğu Uyum Çerçevesi bulunuyor.
Irak-Şam İslam Devleti (IŞİD) örgütüne karşı halk seferberliği olarak doğan Haşdi Şabi’nin siyasi kanatlarını da barındıran Uyum Çerçevesi, İran’ın da yönlendirmesiyle tüm Şii partilerin ortak başbakan adayını belirledikten sonra meclis başkanlığı için Sünnilerle, cumhurbaşkanlığı için Kürtlerle pazarlığa oturulmasını önceliyordu.
Sadr ise Türkiye ve kimi Arap aktörlerin de desteklediği bir formülle Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Sünni blokla muahede yoluna gitmişti. Sadr’ın bu tercihi İran nüfuzuna meydan okuma olarak algılanmıştı.
Sadr, Uyum Çerçevesi’nde bilhassa Kanun Devleti Koalisyonu Lideri Nuri el-Maliki ile aykırı düştü. Ortalarındaki düşmanlık Maliki’nin başbakan olduğu periyotta, İngiliz ve Amerikan güçlerine baş tutan Mehdi Ordusu’nu dağıtmak için güç kullandığı 2008’den beri sürüyor.
Sadr, Haşdi Şabi ile ilişkili yapılara kapıyı kapattığı için Fetih Koalisyonu başkanı Haydi el-Amiri ve Asayib Ehl’ül Hak başkanı Kays el-Hazeli’yi de karşısına almış oldu. Uyum Çerçevesi’nde geriye Sünni ve Kürt etraflarda ölçülü çizgisiyle bilinen Ammar el-Hekim’in Ulusal Hikmet Akımı ve eski Başbakan Haydar el-İbadi’nin Nasr Koalisyonu kalıyor.
Sadr planları yargı marifetiyle nasıl çökertildi?
Sadr seçimlerin akabinde Türkiye’nin bir ortaya getirdiği Sünni önderler Muhammed el-Halbusi ile Hamis Harçer’le anlaştıktan sonra meclis başkanlığına Halbusi’yi seçtirerek imtihanın birinci etabını atlattı. Sıra cumhurbaşkanlığına geldiğinde çelme yedi.
Kürt cephesinde cumhurbaşkanlığının Kürdistan Yurtseverler Birliği’ne (KYB), Kürdistan İdaresi Başkanlığı’nın KDP’de olması istikametindeki mutabakat yerini bir evvelki seçimden beri hür rekabete bırakmıştı. KYB, Cumhurbaşkanı Berhem Salih’i yine seçtirmek isterken KDP eski Maliye Bakanı Hoşyar Zebari’yi öne sürdü.
KDP Sadr ile el sıkışırken KYB, Uyum Çerçevesi ile iştirake gitti. Uyum Çerçevesi, Zebari’yi yargı yoluyla diskalifiye etti. KDP bu defa Reber Ahmed’i aday gösterdi ama Yüksek Yargı meclisin toplanması için üçte iki çoğunluğun kural olduğuna hükmedince Sadr’ın planı ikinci defa açığa düştü.
Sadr’ın İran tesiri altında olmakla suçladığı Yüksek Yargı Kurulu Lideri Faik Zeydan’a savaş açmasının nedeni de buydu. Sadr, cumhurbaşkanı ve başbakanı seçmek üzere meclisi üç defa toplamayı denedi lakin başarılı olamadı. Bunun üzerine karşı tarafa “Meydan sizin” diyerek kenara çekildi. Onlar da hükümeti kuramadı.
Pazartesi günü Bağdat’taki çatışmalarda yaralanan bir gösterici
Sadr’ın tanınan baskıyla sonuç alma stratejisi neden işe yaramadı?
Sadr Haziran ayında kendisine bağlı 73 milletvekilini istifa ettirerek erken seçim seçeneğini zorladı. Lakin yasa gereği istifa edenlerin yerini en çok oy alan sıradaki adaylar doldururken Uyum Çerçevesi’nin partileri 130 milletvekili sayısına 40 daha ek etmiş oldu. Yüzü en fazla gülen Maliki idi. Böylelikle Maliki’nin tekrar başbakan olma hevesleri dirildi.
Sadr bir tweetle Maliki’nin önünü kesti. Akabinde 13 Temmuz’da Maliki’nin siyaseti alt üst eden ses kasetleri sızdırıldı. Maliki, Sadr’a “korkak”, “hain”, “vahşi”, “cahil” ve “komplocu” diyordu. Şiiliğe tehdit olarak gördüğü Sadr’ı işgal sırasında İranlılar tarafından silahlandırıldığını fakat daha sonra İngilizlere ajanlık etmekle suçluyordu. Sünnileri “Korkunç” diye niteleyen ve yalnızca kendi kabilesine güvenen Maliki, Haşdi Şabi için “Korkaklar kümesi” sözünü kullanıyordu. Haşdi Şabi içindeki Ketaib Hizbullah ve Asaib Ehl’ul Hak’ı da İran’ın kontrolündeler diye eleştiriyordu.
Bunun üzerine Sadr, Maliki’yi tövbe edip siyaseti bırakmaya, yargıyı da gerekeni yapmaya çağırdı. İkisi de karşılık bulmadı. Kendi içinde uzlaşmazlıklar ve hasımlıklar barındıran Uyum Çerçevesi’nin istikameti bu kasetlerle de bozulmadı.
Sadr’ın hasımları 25 Temmuz’da eski bakan Muhammed Şiya el-Sudani’yi başbakanlık için aday gösterdi. Sudani, İran’ın ne tercih ettiği ne de karşı çıktığı bir isimdi. Bu ortada Kudüs Gücü Kumandanı İsmail Kaani başından beri bu krizi çözmek için Bağdat’a gide gele bütün kredisini tüketti. Sudani’yi Maliki’nin adamı olarak gören Sadr yansısını göstermek üzere adamlarını 27 Temmuz’da Meclis’e gönderdi. Uyum Çerçevesi 30 Temmuz’da oylamaya hazırlanırken Sadr Meclis’i yine işgal ettirdi.
Sadr Meclis’in feshi, erken seçim ve mezhep kotalarını kaldıran sistem değişikliği için ısrar ederken diyalog teşebbüsüne yararsız buldu Meclis işgali 2 Ağustos’ta bitse de oturma hareketleri üç hafta bina dışında, sonra Yüksek Yargı önünde devam ettirildi.
Meclis’in feshi talebine “Yetkim yok” karşılığını veren Yüksek Yargı oturma aksiyonuna misilleme olarak Sadr Hareketi’nin üç başkanı hakkında tutuklama ve mal varlıklarına el koyma kararı verdi. Bu sefer hengamenin odağına yargı oturdu.
Dini merciinin emeklilik kararı ile Sadr’ın siyaseti bırakması birbiriyle neden irtibatlı?
Çıkmaz sürerken Sadr Hareketi’nin tabanındaki fetva makamı Büyük Ayetullah Kazım el-Hairi 29 Ağustos’ta merciilik misyonunu bıraktı. Hairi takipçilerinden bundan bu türlü İran dini önderi Ayetullah Ali Hamaney’i mercii olarak takip etmelerini istedi. Bu denklemi bozabilecek bir atılımdı. Bunun üzerine Sadr siyaseti büsbütün bıraktığını ve ailesine bağlı birkaç kurum dışında hareketin askeri, siyasi ve ekonomik tüm yapılarını kapatma kararı aldığını duyurdu.
Sadr ayrıyeten hareket ismine siyasi ve idari faaliyet yürütülmesini, sloganlar atılmasını, şov yapılmasını, bayrak dalgalandırılmasını ve toplumsal medyada paylaşım yapılmasını yasakladı. Bu kararlar Sadr yanlılarını tekrar ateşledi.
Bağdat’taki Yeşil Bölge işgal edilirken çıkan çatışmalarda 23 kişi öldü, 700 kişi yaralandı. Mehdi Ordusu’nun yerini alan Seraya el Selam da silahlarıyla Yeşil Bölge’deydi. Sadr şiddete son verilmesi için açlık grevi başlatıp akan kandan ötürü özür diledi. Başbakan Mustafa el Kazımi’nin talebi üzerine 30 Ağustos’ta taraftarlarına şöyle seslendi:
“Bu ihtilal değil zira barışçıl karakterini kaybetti. Bir saat içinde Yeşil Bölge’den çekilmezseniz ben hareketten ayrılacağım.”
Bu davet Yeşil Bölge’nin boşaltılmasına yetti. Lakin ne tansiyon bitti ne de orta yol bulundu.
Sadr’ın kararları siyasi intihar mı?
Sadr tırmandırma stratejisiyle siyasette hedeflediği yolu açmaya çalıştı. Bunları yaparken kitleleri mobilize etme gücüne güvendi. Lakin sonuç alamadı. Son barut siyasete vedaydı. Siyaseti daha evvel de bırakmış ancak geri dönmeye ikna edilmişti.
Bu sefer bütün kurumları dağıtma kararı önemli bir durum. Sadr’ın tavrı siyasi kurumlara öfkeli olan taraftarlarını denetimsiz bir sürece çekiyor. Sokaktaki yangının Sadr’ı müdahale etmeye mecbur bırakması siyaseten emekliliğin imkânsızlığını kanıtlıyor. Kendisi de “Kontrol dışı milislerin olması Sadr Hareketi’nin de denetim dışı olacağı manasına gelmiyor” diyerek neden çekip gidemeyeceğini göstermiş oldu.
Önemli dini önderler barındıran ailesinin Şii dünyadaki yeri Sadr’ın temel gücü. Irak’ta 2003 sonrası sistem partilerine artan öfkeyi siyasete tahvil eden çıkışlarıyla da takviyesi yaydı. Bu saatten sonra bunu kolaylıkla kendi haline bırakamaz.
Tarafların krizden çıkış haritası var mı?
Hareketin sözcülerine nazaran Sadr milisler, mezhepçilik, mezhep kotaları ve mevcut partilerin olmadığı yeni bir Irak istiyor. Sadr ülkeyi 2003’den bu yana siyasi süreçte yer alan parti ve şahsiyetlerin men edildiği bir seçime götürecek mutabakat önermişti. Buna Şii rakipleri bunu gerçekçi bulmadı. Uyum Çerçevesi ise meclisin bir an evvel toplanması, cumhurbaşkanı ile başbakanın seçilmesi ve hükümetin kurulmasını istiyor. Kazımi’nin yürüttüğü diyalog uğraşlarının sonucunda partiler anayasal çerçevede erken seçime gitmeyi kabul etti. Lakin nasıl bir sistem ile seçime gidileceği konusunda fikir birliği yok.
Meclis çoğunluğunu ele geçiren Şii partiler seçim yasasını değiştirmek ve yeni bir hükümetle seçime gitmekten bahsediyor. Mecliste tek bir vekili kalmayan Sadr ise seçim yasasında değişikliğin kendileri için güzel olmayacağını biliyor. Kimileri hükümet kurmanın aylarca bitmeyecek çıkmazlara yol açacağını belirtip Kazımi’nin başkanlığında sandıkların kurulmasını tercih ediyor. Sistemde esaslı değişikliğe gitmeden seçimin tekrarlanmasının farklı bir sonuç doğurmayacağını düşünenler de çok.
Sadr’ın değişmesini istediği sistemin mantığı, Şiileri Sünniler ve Kürtlerle dengeleme mantığına dayanıyor. Paylaşımcı sistem muhakkak başlı tüm partilerin iktidardan hisse kopardığı lakin kimsenin sorumluluk almadığı, tesirli bir fren düzeneği olarak muhalefet partilerinin bulunmadığı, kimsenin hesaba çekilemediği, dini ve mezhebi kümelerin rehinesi haline gelen siyasetin sandıkta gerçek bir yüzleşmeyle karşılaşmadığı açmazlar üretti. Bunu değiştirecek toplumsal baskı ya şiddetle karşılaşıyor ya da şahsen kendisi şiddet üretiyor.
Ülke makamları ve kurumları sorun çözmede yetersiz. Krizin boyutları dış aktörlerle bağlantıları istikrarlı götüren Kazımi’yi de aşıyor.
Bağdat
Dışardan müdahale krizin aşılmasına yardımcı olur mu?
Germişte dini merciler ve aşikâr başlı dış aktörler ülkeyi mutlak bir kaosun kıyısından alan müdahalelerde bulundular. Aşikâr krizler İran ile ABD ortasında örtülü mutabakatlarla aşıldı. ABD’nin İran’a azami baskı siyaseti Irak’taki paslaşma tabanı aşındırdı. Türkiye ise IŞİD’in palazlanmasından sorumlu tutulan aktörlerin başında geldiği için kolaylaştırıcı rolünü yitirdi.
Sadr’ın satın aldığı öfkenin muhatapları ortasında üsleri, askeri operasyonları, siyasete müdahale teşebbüsleri yüzünden Türkiye de var. ABD’nin Irak siyasetini yoğurmadaki en değerli kanallarından biri Kürtlerdi. Kürtlerin Şii çatlağında farklı başka kanallara girmeleri ABD’yi tesirli bir müdahale aracından yoksun bıraktı. ABD, KDP ve KYB ortasındaki meseleleri gidermede eskisi kadar becerili değil. Benzeri tartı yoksunluğu Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani’nin ABD tarafından öldürülmesinden sonra İran tarafında da var.
Süleymani yalnızca Şiiler değil Kürtler ve Sünni kümelerle bağlarda de tesirliydi. Süleymani’nin çizmeleri halefine oldukça büyük geldi. Fakat ABD ve İran nükleer evrakta yine uzlaşır da tansiyonda vites küçültürlerse Irak sahnesinde paslaşma periyoduna geri dönebilirler. Son gelişmeler bu paslaşmayı iki tarafa da emrediyor.
İran, Şii-Şii çatışmasının Irak’ta 2003 sonrası edindiği nüfuz kapasitesine ve ticari bağlarına darbe vurmasından korkuyor. Mevcut sistemdeki mimarinin birincil sorumlusu ABD de Irak’ın denetimden çıkmasını kendi çıkarına görmüyor.
Şii merciler süreci nasıl etkiliyor?
Bu krizin değerli lakin en az konuşulan tarafı dini merciler. Necef havzasının en büyük mercii Büyük Ayetullah Ali Sistani kelamının çiğnendiği konumlara girmek istemiyor. Geçmişte anayasa referandumu ve IŞİD’le savaş üzere kritik dönemeçlerde istikamet verdi. Lakin siyasi arena o kadar kirlendi ki Sistani prensip ve sorumlulukları hatırlatmak dışında fazla müdahil olmuyor.
Hairi’nin sıhhat ve yaşlılık gerekçesiyle merciilik makamını bırakıp Tahran’a istikamet vermesi krizin “ruhaniler” boyutunu açığa çıkarıyor. Sadr havzadaki eğitimini şimdi tamamlamadığı için bir fetva makamı değil. Çıkıp “Mercii benim” demesi beklenmez. Bunun kendi iç süreçleri var. Sadr, İran’da ikamet eden Hairi’nin çekilme kararını kendi iradesiyle almadığın savundu.
Hairi ve Sadr’ın babası Muhammed Sadık el Sadr, 1980’de Saddam’ın idam ettiği Büyük Ayetullah Muhammed Bakır el Sadr’ın önde gelen iki varisiydi. Sadık el Sadr da vefatından evvel “Çok bilge” diye övdüğü Hairi’nin takip edilmesini istemişti. Hairi’nin en büyük takipçi kitlesi Sadr Haraketi’nde. Buna karşın Sadr, İran’la bağları nedeniyle Hairi’ye mesafeliydi. Hairi takipçilerini Hamaney’e yönlendirerek bir taklit mercii tayin etmenin ötesinde Sadr’ın siyasal eğilimine darbe vurmuş oldu.
İki Şii havza ortasında Sadr’ın açmazları neler?
Sadr’ın bayraktarlığını yaptığı Irak asıllı siyaset, kaçınılmaz olarak Kum havzasına karşı Necef havzasını da öne çıkarıyor. Sadr çelişkinin tam ortasında bir önder. 1998’de öldürülünceye kadar babasının medresesinde eğitim almış, daha sonra Afganistanlı Büyük Ayetullah Muhammed İshak el Fayyad’ın yanına geçmişti. Fayyad, İran asıllı Sistani üzere İran İslam Cumhuriyeti’nin temeline konulan Velayet-i Fakih anlayışını reddediyor.
Bugün Necef havzasının İran’la ayrışmasındaki en kıymetli faktör Velayet-i Fakih sorunu. Sadr ile Hairi ortasındaki kopuş kendini Irak işgali sonrası açığa vurdu. 2004’te Hairi’nin “Sadr artık benim rehberliğimi takip etmiyor” dediği söyleniyor. O vakit Sadr yeni kurduğu Mehdi Ordusu’yla işgalcilerin işini zorlaştırmakla meşguldü. Genel olarak Şii hareketler, Saddam sonrası iktidarı altın tepside sunan işgalcilere maslahat gözlüğünden bakıyordu. Bugün de Sadr taraftarları, Uyum Çerçevesi’ni aşağılamak için “Irak’ı terk edip Amerikan tankları üzerinde iktidara dönenler” tabirini kullanıyor.
Sadr, 2008’de Mehdi Ordusu’nun Irak hükümet güçlerince dağıtılması üzerine Kum’a sürgüne gittiğinde Hairi’nin kendisini makamında kabul etmediği söyleniyor. Sadr 2014’te siyaseti ikinci sefer bıraktığında İran’daki dini eğitimine dönmüştü. Kum’da Ayetullah Cafer Sobhani’nin yanında derslerini sürdürüyor. Kendisi Kum havzasında fakat Hairi’ye cevap verirken Necef’in Şiiliğin en büyük havzası olduğunu söyledi. Bu da kendisi açısından yeni bir istikamet olabilir.
Haşdi Şabi’nin dağıtılması ve çoğunluk hükümeti kurulması ısrarıyla İran’ı kızdırdığı açık. 30 Ağustos’ta çatışmaya girenleri cehennemlik olarak nitelerken “Silahlı milisler dağıtılsaydı bunlar olmazdı” diyerek Haşdi Şabi’yi tutanları iğneledi. Tahran’la yaşadığı tansiyona karşın Sadr’ı İran düşmanı olarak görmek de aldatıcı olabilir. “İran devletini zayıf düşürmek haramdır” diyen babasının öğretisine ihanet etmeyeceğini, hatta Irak’tan İran’a saldırması halinde Amerikan güçlerine karşı savaşacağını söylüyordu.
Son tırmanıştan sonra hala birebir noktada mı, kim bilir?