Taylan Yıldız*
Özgür interneti kendi iktidarına büyük tehdit olarak gören AK Parti, 2018 yılında “düzenleme” ismi altında birinci müdahalelere başlamıştı. O periyotta internet yayıncılarını RTÜK aracılığı ile denetleyebilecekleri hayaline kapılmışlardı. Tutmadı. Tutması mümkün değildi aslında.
Aradan geçen dört yılda yapılan orta “düzenlemeler”e karşın bu savımız doğrulandı. İnternet, tüm kapatmalara, yasaklamalara, tehditlere, tutuklamalara, “bir mühlet yatırıp” salıverilmelere karşın, okyanus olma özelliğini yitirmedi.
Örneğin 2020 yılında, platformlara, kaldırmadıkları ve hata olarak nitelendirilen içerikler için para cezası kesmeyi öngören bir yasa geçirerek 5651 sayılı internet kanununu değiştirdiler. Kısmen çalışmış olabilir, lakin sonsuz bilgi akışının olduğu bir ortamı denetlemek, yargılama süreçlerine sokmak ve bunun sonucunda da para cezası kesmek pratik olarak mümkün olamadı. Zira adalet sistemi yavaş işliyordu.
Bir sefer de Şubat 2022’de MHP, Toplumsal Medya Şikayetleri İnceleme Komisyonu kurmayı teklif etti. Her vilayet farklı ayrı kurul tarafından denetlenecekti. O denli ya, bütünü, bütün olarak sıkıştıramıyorsan, küçük kesimlere böler sıkıştırırsın. Komite şunlardan oluşuyordu:
İl emniyetinden bir temsilci
Cumhuriyet Başsavcılığı’ndan bir temsilci
Baro temsilcisi
Bir kurum üyesi
Başkan
Bu grup, birilerinin şikayeti üzerine, bir yayının, paylaşımın “suç” olup olmadığı “yargısına” varacak ve cezayı kesiverecekti. O kurula bir “yargıç” üye koymaya tenezzül bile etmemişlerdi. Vatandaşlar özgürlüklerine sahip çıkarak itiraz edince bu kanun teklifi yavaşça hasıraltı edildi.
Ve günümüz:
TBMM Adalet Kurulu, geçtiğimiz hafta bir kanun teklifi geçirdi. İçinde 5651 sayılı internet yasasını da kapsayan birçok kanunu değiştirmeye çalışıyorlar. Bu teklifin, toplumsal medya şirketlerine Türkiye’de ikamet eden bir temsilci bulundurma mecburiyeti getirmesi; BTK’nın uygulayacağı reklam yasakları; İnternet haber sitelerinin “süreli yayın” kapsamına alınma biçimi; Cumhurbaşkanı kararıyla tespit edilen dernek ve vakıfların yöneticilerine basın kartı verilebilmesinin önünün açılması üzere “düzenleme”ler açısından tel tel dökülüyor olduğunu söylemek gerek. Bilhassa son konu ile ilgili olarak, her ne kadar internet haberciliğine basın kartı muştusu üzere anlatılsa da, uygulamada objektif davranılmayacağını, yandaş medya mensuplarına terazinin ağır basacağını, yirmi yıllık AK Parti tecrübelerimizle rahatlıkla tabir etmek mümkün.
Ama bu yazının asıl konusu, bu yasa tasarısı ile Anayasa’nın 26. hususuyla ve Türkiye’nin taraf olduğu Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi üzere memleketler arası kontratlar ile teminat altına alınmış en temel insan hakkı olan düşünce ve tabir özgürlüğünün kısıtlanmaya çalışılıyor olmasıdır.
İktidarın İnterneti denetim etme planı 2018’de internet yayıncıları, 2020’de toplumsal medya platformları üstüne antidemokratik yasalar yoluyla kurulan baskılarla ilerledi. Bir sonraki adım da son kullanıcıların, 85 milyon vatandaşımızın kanunların sopasıyla seslerini kısma projesiydi. Onu da bu toplumsal medya kanunuyla yapmaya çalışıyorlar. Artık bu yasa tasarısı ne amaçlıyor anlatmaya çalışalım.
Tasarı üç ana alanda çok geniş ve anayasamızla birçok hususta çelişen düzenlemeler getiriyor. Bunlar 1) Dezenformasyon cürmü 2) Toplumsal ağ sağlayıcı düzenlemesi 3) Whatsapp üzere şebeke üstü hizmetlere lisans zaruriliği.
- Dezenformasyon cürmü:
Artık toplumsal medyada yaptığınız paylaşımlar, şayet gerçeğe alışılmamış bulunursa, mahpus cezası alma ihtimaliniz var. Pekala gerçeği kim belirleyecek? Şayet gerçeklik mahkemeler tarafından tespit edilecekse vay halimize. Hatırlayalım, 31 Mart 2019’da millet ittifakının kazandığı İBB belediye başkanlığı seçimleri ‘Hiçbir şey olmasa da bir şeyler oldu.’ diyerek yargı tarafından iptal edildi. Birçok kere tekrar sayılmasına rağmen… Yani mahkemeler bu seçim ‘Adil değil.’ dedi. Şayet gerçeği mahkeme belirliyorsa, “Seçimleri bileğimizin hakkıyla kazandık” diyen bizler, gerçek olmayan bilgi paylaşmış oluyoruz. Bunun da bu maddeyle cezası var. Hem de mahpus.
Kanun teklifinin ayrıntılarına bakalım.
Türk Ceza Kanununa “Halkı aldatıcı bilgiyi alenen yayma” başlıklı bir cürüm ekleniyor: “Sırf halk ortasında tasa, kaygı yahut panik yaratmak saikiyle, ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu tertibi ve genel sıhhati ile ilgili gerçeğe muhalif bir bilgiyi, kamu barışını bozmaya elverişli formda alenen yayan kimse, bir yıldan üç yıla kadar mahpus cezasıyla cezalandırılır.”
Suçun büsbütün subjektif ve özel bir saik aramakta olduğunu net olarak söyleyebilirim. Bundan başlayalım. “Halk ortasında telaş, endişe, panik” kime nazaran, neye nazaran? Nasıl somutlaşacak? Cümlenin başında yer alan “Sırf” sözü bile burada özel olarak bu kastın aranacağını belirtmekte. Özel kasıt olup olmadığına kim nasıl karar verecek? Bu hususun subjektif uygulamalar doğuracağı aşikar. Bana kalırsa “halk arasında” değil de “iktidarda” endişe ve panik yaratanlara yönelik bir tavır olacak.
Peki ne yapılacak? Ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu tertibi, genel sıhhati ile ilgili ne kastedildiği belli değil. Burada da farklı bir belirsizlik var. Malum, Türkiye’de yıllar yılı ‘kamu tertibi ve güvenliği’ kavramı kullanılarak birçok antidemokratik uygulamayı daima birlikte yaşadık. Üstüne de kamu barışını bozmaya elverişli üzere tekrar daha belgisiz bir kavram eklenerek bu kanuna dayanarak ceza vermek isteyenlere bir muğlak alan daha açılıyor.
Peki bu yasa tasarısında bahsi geçen gerçeklik nedir? Kasıt nasıl tespit edilecek? En kıymetlisi basının bilgi verme hürriyeti kapsamında nasıl garantiler sağlanacak? Hepsi meçhul.
Suçun oluşması için bunun “alenen” işlenmesi gerekiyor. Kısaca, toplumsal medya ve internet kastediliyor. Bir yıldan üç yıla kadar mahpus cezası öngörülüyor. Pekala hesabınız korumalıysa ne olacak? Orada paylaştığınız bir kanıyı biri ekran imajıyla tekrar paylaşırsa ne olacak? Her istikametiyle saçma olan bu yasa tasarısı burada da muğlak bir manzara veriyor.
Diğer yandan, toplumsal medyada paylaşılan kimi argümanların doğrulanması vakit alabilir. Burada en büyük baskı internet haber siteleri ile toplumsal medya aktörleri üzerinde olacak. Sorumluluk altına girmemek ismine en ufak kuşkuda, bir içeriği yayınlamaktan imtina edecekler yahut derhal içeriği yayından kaldıracaklar. Haliyle fevkalade bir otosansür baskısı kurulacak. Tabir özgürlüğü kapsamında kalan en ufak içerikte bile çabucak “hakaret var” diye hata duyurusu yapıldığı gerçeği karşısında on binlerce cürüm duyurusunun yapılması kaçınılmaz olacak. Yargılamaların uzun yıllar aldığı da dikkate alındığında bu otosansür baskısının çok kuvvetli olacağı açık. Kısaca, otosansürler ve bol bol kabahat duyuruları ortasında gidip gelecek medya.
Peki bir bahsin gerçekliği ispat için yargılamada imkanlar tanınacak mı? Mesela kamudan tüm datalar paylaşılacak mı? Şirketlerle ilgili konularda şirketler bunları paylaşacak mı? Kamu, kamu güvenliği sebebiyle datayı vermek istemeyecek muhtemelen. Örneğin kimi ihalelerdeki usulsüzlük argümanlarını nasıl paylaşacagiz? Usulsüzlük ispatı için gereken dataları hususun muhatapları sav sahiplerine verecekler mi? Vatandaş gerçek bir olgu paylaşsa bile, bunu ispatlamakta inanılmaz zorlanacak, bilhassa mevzunun ucu iktidara dokunuyorsa.
- 2.Sosyal ağ sağlayıcı düzenlemesi
Sosyal medya şirketlerine “kanuna aykırı” içerikleri kaldırmazlarsa ağır cezalar öngörülüyor. Bu da bizler hükümetin güzeline gitmeyen içerikler paylaşırsak toplumsal medya platformları bunları kaldırmak zorunda kalabilir. Çünkü bu içeriklerin mahkemeler tarafından kanuna karşıt bulunma ihtimali çok kuvvetli. Yani toplumsal ağ sağlayıcıları istemeseler de sansür düzeneğini işletmeleri gerekebilir Türkiye’de iş yapabilmek için.
Malum, Temmuz 2020 yılında toplumsal ağ sağlayıcı kavramı 5651 sayılı İnternet Kanunu’na eklenmişti. Toplumsal medya şirketlerine temsilci atama mecburiliği getirilmişti. Tekrar bu toplumsal medya şirketleri reklam yasağı düzenlemelerine karşın ayak direyip bugüne kadar gerçek manada bir temsilci atamamışlardı. Yeni değişiklikle temsilci atama zaruriliği kararı revize ediliyor, gerçek kişi atanması zarurî kılınıyor, yani Türkiye’de ikamet eden bir kişi talep ediliyor. Şirketin hukukî kişiliğinin ise kesinlikle bir şube olarak atanması gerekiyor. Yani hukuk ofisi üzerinden temsil yolu kapanıyor. Şirketin kendi şubesinin açılması isteniyor.
Peki buraya atanan gerçek bireylerin cezai sorumluluğu nedir? Bir örnek verelim: 2014 yılında Genelkurmay Başkanlığı’nın yaptığı hata duyurusu üzerine askeri yasak bölgelere ilişkin panoramik imgeleri müsaadesiz yayımladığı öne sürülen arama motoru Yandex’in yetkili müdürü Bogdan Wisniewski, 10 ay mahpus cezasına çarptırıldı. Kendisinin olaydan haberi bile yoktu. Pekala artık toplumsal medya platformlarının kasıtlı ya da kasıtsız olarak yaptığı rastgele bir aktiviteden, platform üzerinden paylaşılan içeriklerden Türkiye’de yaşayan temsilcileri mi sorumlu olacak? 5651 sayılı Kanun uyarınca temsilcinin toplumsal ağ hizmet sağlayıcının hizmet ve faaliyetlerinden yükümlü ve sorumlu olması hukuken cezanın kişiselliği prensibine karşıtlık teşkil ediyor.
Kişilik haklarının ihlal edildiğini düşünerek kaldırılması istikametinde talepte bulunan bir kişinin şikayetçi olduğu içeriği toplumsal medya şirketi kaldırmazsa buna itiraz yolu açık. Pekala, içeriği kaldırılan ne yapacak? Burada boşluk var. Diyelim ki siz tweet attınız ve tweetiniz silindi. Sizin hak arama imkanınız yok bu yasaya nazaran. Yalnızca hakkının ihlal edildiğini öne müddetin var. Pekala sizin tabir özgürlüğünüz nasıl korunacak? Yani şu olacak örneğin: Vatandaş, rastgele bir bakanı yahut milletvekilini eleştirmeye kalktığında o tweet derhal silinecek. Sizin “bir dakika, nerede benim tweetim?” sorusunu sorma hakkınız olmayacak.
Ayrıca lider tarafından verilen erişimi engelleme kararlarının yerine getirilmemesi yahut makul cürümlere ait bilgilerin sağlanmaması halinde, internet bant genişliğinin daraltılması önleminin öngörülmesi AYM kararlarına karşıtlık teşkil ediyor. Bunu en bariz olarak Wikipedia’ya yönelik erişim engelleme uygulamasında yaşadık. Anayasa Mahkemesi, engelleme kararının, müracaatçıların söz özgürlüğünü ihlal ettiğine karar vermişti.
Diğer yandan, BTK’nın sınırsız bilgi ve doküman talepleri ve kontrol hakkı, kişilik haklarına, memleketler arası mukavelelere, ticari sırları ve ferdî bilgilerin kapalılığını sağlama yükümlülüklerine terslik teşkil edebilecek.
Her şeyi eleştirip, olumlu bir gelişmeyi pas geçmenin yanlışsız olmayacağını düşünüyorum. Maddede tek olumlu kısım çocuklara ait. “Sosyal ağ sağlayıcı, çocuklara mahsus ayrıştırılmış hizmet sunma konusunda gerekli önlemleri alır.” deniliyor. Birleşmiş Milletler Çocuk Mukavelesine ve internet ortamında çocukların korunmasına ait yeni düzenlemelere uyumlu bir mevzu.
- 3.WhatsApp, Telegram üzere şebeke üstü hizmetler için lisans zorunluluğu
Bu kanunla bir arada Whatsapp ve Telegram üzere haberleşme platformlar tıpkı Türkiye’deki bir GSM operatörü üzere denetlenecek. Mahkemelerin konuşma kayıtlarımızı ve gibisi içeriklerimizi talep edebileceği konusunda uzmanların önemli çekinceleri var. BTK’nın bu şirketler üzerinde kuracağı tahakküm nereye masraf bilmek sıkıntı. Zira BTK’nın bu talepleri için onay alması gereken bir bağımsız yargı süreci yok.
Detaylara gelirsek….
Temmuz 2020’de gündeme gelen lakin o periyot rafa kalkan bir konu vardı: şebeke üstü hizmetler yahut OTT (over the top services).
Bu tasarıda bunlar tekrar düzenlenmiş durumda. WhatsApp, Telegram üzere OTT hizmetlerine lisans alma yükümlülüğü ve BTK tarafından belirlenecek kriterlere ahenge yükümlülüğü getiriliyor. Yeniden bu şirketlere temsilci atama yükümlülüğü getiriliyor.
“Şebekeler üstü hizmet sağlayıcılar, faaliyetlerini Türkiye’de kurdukları anonim şirket ya da limited şirket statüsündeki tam yetkili temsilcileri vasıtası ile Kurumca yapılacak yetkilendirme çerçevesinde yürütürler” sözüyle, şebekeler üstü hizmet sağlayıcılar büsbütün denetim altına alınmak isteniyor. Bunu birinci girişteki dezenformasyon kabahatinden bağımsız düşünmemek lazım. Sorun kolay bir lisanslama kuralı değil. Malum dezenformasyon konusunda en çok WhatsApp radarda. Örneğin Whatsapp kümelerinde yaptığınız bir paylaşım, başınızı kaygıya sokabilir mi? Bu açık değil ve önemli çekincelerim olan bir konu.
Yükümlülükleri yerine getirmeyen yahut yetkilendirilmeksizin hizmet sunan şebekeler üstü hizmet sağlayıcılara bir milyon Türk Lirasından otuz milyon Türk Lirasına kadar idari para cezası verilmesi de uğraşı.
Üçüncü kişinin içeriğinde platformu sorumlu tutmasalar bile “Şu datayı ver, şu sürece ait işbirliğinde bulun” diye nasıl ölçüsüz taleplerle Türk şirketlerine baskı yapabiliyorlarsa, birebiri yapmak imkanına sahip olacaklar. Unutmayalım ki vatandaşlar bir devlet kurumuna özel hayatın kapalılığına tesir edecek yetki verirse, o kurumu vatandaş ismine denetleyecek sistemler de inşa edilmelidir. Aksi durumda, dünyanın birçok yerinde gördüğümüz üzere istismara uğrama ihtimali yüksektir.
Burada düşünmemiz gereken apayrı bir husus da “hazır bizim kurallarımıza tabisin, bundan sonra bildiri şifrelemesi için de, ulusal güvenliğimizi korumak ismine şu algoritmayi kullanacaksın” derler mi bu platformlara? Derlerse bizim bildirilerimizi hükümet okuyabilir mi? Okursa haberleşme özgürlüğümüze ne olur? Asıl onu düşünmek lazım.
Yıllardır sistematik olarak yaratılan bu baskı ortamının ülkemizdeki özgürlük ortamına vurduğu darbeyi yalnızca biz görmüyoruz. Freedom House tarafından yayımlanan “İnternette Özgürlük: 2021” raporunda Türkiye, internetin özgür olmadığı 65 ülke ortasında yer almakta. Sudan, Libya, ve Suudi Arabistan üzere baskıcı ülkelerle tıpkı düzeye düşeceğimize, Türkiye, geçmişte olduğu üzere bu ülkelere örnek olmalı, demokrasi dersi vermeliyiz.
Özet ve net olarak, çağdaş çağın en kıymetli bağlantı platformu olan internetin engellenmesi de bir insan hakları ihlalidir. İnternet üzerinden haber alma özgürlüğünün her geçen gün daha da kısıtlanması, darbe periyotlarındaki uygulamaları bile aşmıştır.
İktidarlar, “düzenleme” ismi altındaki yaptırım listelerini ne kadar artırırlarsa artırsınlar, 21.yy gerçeğiyle yaşamak durumundalar.
Son kelam baştakiyle tıpkı aslında:
İnternet OKYANUS üzeredir… HAVUZ medyasına dönüştürülemez.
İnternet OKYANUS üzeredir… HAVUZ medyasına dönüştürülemez
* Taylan Yıldız: Boğaziçi Üniversitesi Sanayi Mühendisliği’ni onur derecesi ile bitirdi, Massachusetts Üniversitesi Sanayi Mühendisliği Bölümü’nde yüksek lisans, Stanford Üniversitesi’nde “işletme / pazarlama” alanında tam burslu doktora yaptı. Google’da çalışırken Türkiye’ye dönerek Yeterli Parti’nin kuruluş sürecine katıldı, Genel Başksn Yardımcılığı’nı üstlendi. Hala Uygun Parti’de Genel Yönetim Konseyi üyeliği ve Genel Lider Danışmanlığı misyonlarını sürdürüyor.