Abdullah Aren Çelik
Yönetmen ve senaristliğini Spike Jonze’un yaptığı, gelecekteki insanların nasıl bir yalnızlık yaşayacaklarının anlatıldığı, Türkçeye “Aşk” olarak çevrilen “Her”(1) sinemasını izleyenler konusunu hatırlayacaklardır. Sinemanın başrol oyuncusu Joaquin Phoenix (Theodore Twombly) içine kapanık, asosyal, depresif biridir. Twombly, Los Angeles’da üst seviye bir şirkette muharrir olarak çalışır. Misyonu, yazmayı bilmeyen ya da yazmak istemeyen insanların yerine mektup yazmaktır. Makus bir evliliği olan Twombly, vakitle yazdığı mektupların da tesiriyle büsbütün yalnızlığa gömülür. Bundan kurtulmak için kendini geliştirebilen yapay zekâya sahip, konuşabildiği, yalnızlığını paylaşabildiği bir işletim sistemi satın alır. Konuştuğu işletim sistemine bayan sesini programlar ve ismini Samantha koyar. Twombly ile bilgisayar ortasında vakitle duygusal bir bağ gelişir, daima duyduğu bu bayan sesine âşık olur. Bir gün Twombly, Samantha’ya kendisiyle konuştuğu esnada diğeriyle da konuşup konuşmadığını sorar, aldığı karşılık insanın gelecekteki yalnızlığının fotoğrafı üzeredir: “Evet, tıpkı anda binlerce şahısla konuşuyorum.”
Bugünden bakınca sinemanın konusu tuhaf gelebilir ama öngörü sahibi pek çok bilim kurgu muharriri, bilim insanı, düşünür gelecekte hepimizi emsal bir distopik dünyanın beklediğini düşünür. Galiba bunun nedeni kurulan sistemler ve insanın yalnız bir bireye dönüşüp tıpkı vakitte bir tüketim insanına dönüştürme fikrinin sonucudur. Sistemler insanı ne kadar bireyselleştirse de yalnızlık tercih edilen bir durumdur denebilir, bu türlü düşünen insanların haklı oldukları pek çok neden olabilir. Maalesef bireyi kurulan sistemden bağımsız düşünmek imkânsız artık. Zira bu durum o denli bir şey ki insanı kendine mecbur kılan bir paradigmayı da beraberinde getiriyor. Hele bir de bireyin gelecekte sağlıklı bir toplumun modülü olacağı tezi varsa.
Bugün, insanların gereksinimlerinin ne olduğunu algılayan işletim sistemleri, milyonlarca algoritmayla hareket ediyor. Yani vakitle bir işletim sisteminin bir beşere, bir beşerden daha yakın olacağını öngörmek mümkün. Facebook, Instagram, Twitter üzere pek çok toplumsal medya platformunun insanlığın geleceğini etkileyecek bilgiler hazırladığını biliyoruz.
Devrim Alkış’ın ‘Sene 84’ romanı böylesi distopik bir geleceğe bugünden göz kırpıyor güya. Üniversitesinden aldığı üç yıllık bursla Viyana’ya giden ve “Mantıksal Pozitivizm” hakkında tez yazan bir ideoloji öğrencisinin hayatını, hayatla münasebetini ve maziyle kurduğu bağlantıyı anlatıyor kitap. Kahramanımız bir gün eski sevgilisinin evleneceğini öğrenir, İstanbul’a dönüp düğüne katılmaya karar verir. Lakin nahoş bir durum vardır. O da eski sevgilisinin, dostlarından biriyle evlenmesidir. Evlilik mazeretiyle dönülen İstanbul, romanın kahramanı için eski defterlerin tekrar açıldığı on günlük bir sahneye dönüşür. Bu kısacık vakit, uzun bir öykünün kapılarını ortalar.
Kitabın ruhu İstanbul ve beşere dair bir nostalji üzerine heyetidir: “Ne hoş bir şeydi geçmiş, bugünün bütün kelekliğini mazur gösteriyor, gönlümüzce biçimleniyor, tarihin istenmeyen tüylerini tıraş ediyordu.”(2) Her ne kadar eski sevgiliye duyulan hasret ve eski İstanbul’u anlatsa da temelinde anlattıkları insanın gelecekteki yalnızlığıdır. Bir insanın gelecekteki yalnızlığını anlatmanın en âlâ yolu geçmişe başvurup, yerler ve objelerle alakasını ortaya koymaktır. Elbet vaktin ruhunu objeler ve yerlerden daha uygun anlatabilen diğer bir şey yoktur; Alkış’ın anlattığı geçmiş de böylesi bir duyguya sahiptir. O denli görünüyor ki hem seçilen anlatıcının ideoloji öğrencisi olması hem de üzerinde çalıştığı tez konusunun “Mantıksal Pozitivizm” olması bu açıdan şuurlu bir tercihtir. Gerçekten hem günümüz beşerinin meselelerine hem de geçmişle gelecek ortasındaki alakayı mantıksal bir halde aktarabilen biridir seçilen bu kişi. Kendisine sorduğu sorulardan muradını rahatlıkla anlayabiliriz: “Nerede yanlış yaptık? Düşünmemiz gereken en kıymetli soru bu işte. Ne oldu bize? Niçin bu türlü olduk?”(3)
Alkış’ın öyküsünün vakti her ne kadar düne ve bugüne demirlemiş olsa da, temelinde umutsuz bir gelecektir bahsettiği. Geçmişi bir kurtuluş miti üzere sunan Alkış, geleceği, bugünden karışıklığın hâkim olduğu, insanın yalnızlaşıp bencilleştiği bir vakit olarak tasavvur eder.
Sene 84, İhtilal Alkış, 220 syf., Everest Yayınları, 2022. “Dikkatlice bakılırsa insanlığın en büyük gelişim gösterdiği devirler savaş, kıtlık, kriz vakitleridir. Zira beşerler o devirlerde süreksiz zevklerden arınır ve aslolanın peşinden gitmeye çalışır. İçinde bulunduğumuz vakitte maalesef beşerler tek tipleşti. Kahramanlar istemiyoruz artık, zira kusursuz varlıklar olduğumuzu düşünüyor, başkalarından üstün olduğumuza inanıyoruz. Kahramanlara yer olmayan o unsurlar dünyası bizi öylesine kuşatmış ki, içinde bulunduğumuz boşluğun bile birçok vakit farkında olmuyoruz. İşte Sene 84 Vakfı, robotlaşan, kendi kıssasını kaybetmiş insanı yine kendi bedelleriyle buluşturan, affetmenin zayıflık olmadığını anlatan, kolayın, sadenin değerini gösteren, yıllar evvel kaybettiğimiz o hoş vakti hatırlamayı sağlayacak bir oluşumdur.”(4)
Geleceğe dair ümitsizliğin geçmişe duyulan bir hasreti tetiklediği görülüyor. Memnun bir vakti yaşayan hiçbir insan nostaljiden medet ummaz, teselliyi geçmişte aramaz. Hasebiyle mutsuz ve bilinmeyen bir gelecek telaşı günümüz insanını kaygısıdır denebilir. Üstte “Her” (Aşk) sinemasından bahsederken insanın olası geleceğinin makineler üzerinden inşa edildiğini, sağlıklı bir gelecek vaadiyle büyük bir değişim yaşanacağını yazdım. İnsan ve vücudu her şeyiyle kendinin meskenidir, hâlbuki yakın bir gelecekte tıpkı insan kendi vücuduna yabancılaşacak kadar değişim geçirecek ve istek edilen distopik dünyanın bir kesimine dönüşecektir. Teknolojik sürat, değişen kentler, dönüşen toplumsal münasebetler ve makinelerle kurun bağ bunun kaçınılmaz olduğunu anlatıyor güya. “Rahatsızım fakat mumyalanmış bir geçmişle bu durumdan kurtulacaklarına inanmıyorum.”(5)
Svetlana Boym ‘Nostaljinin Geleceği’ isimli kitabının girişinde, nostalji hakkında şunları söyler: “Nostos (eve dönüş) ve algia (özlem) nostalgia-artık var olmayan yahut hiç var olmamış bir meskene duyulan hasrettir. Nostalji bir yitirme ve yer değiştirme duygusudur, lakin tıpkı vakitte insanın kendi fantazisiyle ortasındaki aşk münasebetidir.”(6)
Boym, insanın geçmişle ilgisinden yola çıkarak bu tarifi yapar, meskene dönme isteğinden bahseder. İnsanın kendi vücuduyla kurduğu bağ de benzeri bir değişim yaşayacaktır. Ama günden güne kendine yabancılaşacağı, kendi vücudundan, niyetlerinden uzaklaşacağı için döneceği bir bedeni-evi olmayacaktır. “Her” (Aşk), umutsuz bir geleceği makinelerle kurulan ilgiyle sürdürülebileceği kehanetinde bulunurken, ‘Sene 84’ insanın mutlak yalnızlığını düne bakarak anlatır. Düne bakarak bu tekinsiz yalnızlığın bugünden yarına nasıl aktarıldığını, geçmişin İstanbul’undan insanlara, yerlere, eşyalara bakarak anlatır. “Yapılacak birinci iş sobayı kurmaktı elbette… hırka ve yün çorapla oturmasına rağmen… geçmişin kendine has bir tadı vardı… bir diğerine para havale etmek için bankaya gidilirdi… çaydanlık sobanın üstüne konur… ”
Geleceği tasavvur edemeyince, geçmişle kurulan münasebet onu tekrar yaşama dileğini tetikler. Tekrar ve yine kendini yarattığı nostaljik bir ihtiyaca dönüşür geçmiş. Ama insanın gelecekteki değişimi geçmişiyle bağını koparacak kadar derindir artık. Zira teknolojik değişim, çağdaşlaşan insan, değişen kentler insanı tahayyül bile edemeyeceği bir geleceğe sürüklüyor artık. Bu durum ne yazık ki onu geleceksiz bıraktığı üzere geçmişsiz de bırakacaktır. Alkış’ın, öykünün bir yerinde kahramanına söylettiği kelamlar bu durumu özetliyor güya: “Acılarımı, dünyayı değiştirmek niyetiyle yasadışı bir örgüte girerek azaltabilirdim tahminen. Ancak işte yanlış çağda doğmuştum; dünyanın kahramanlara muhtaçlığı yoktu artık.”(7)
Her şeyin bilgisayar temelli, gelişmiş algoritmalarla değiştiği çağda elbet insan aklı yerini işletim sistemlerine bırakacaktır. İnsanın gelecekte bir eşya olarak var olabileceği bir kehanet değildir artık. ‘Sene 84’ün geçmişe duyulan hasreti derin bir biçimde arzulaması bu geleceksizliğe bir itiraz üzere.
‘Sene 84’, maziye bakan, konuta dönmenin hala mümkün olduğunu hatırlatan bir metin. Yalnızca bu istikametiyle bile bir gün konuta döndüğümüzde neyi isteyeceğimizin kaydını tutuyor güya.
- Her, (Türkiye’de Aşk olarak çevrilip gösterime sokuldu), Yönetmen- Senaryo: Spike Jonze, Gösterim Tarihi: 2013
- Devrim Alkış, Sene 84, Everest Yayınları, S. 92, 1. Baskı, İstanbul.
- a.g.e. S. 118
- Devrim Alkış, Sene 84, Everest Yayınları, S. 120, 1. Baskı, İstanbul.
- a.g.e. S. 83
- Svetlana Boym, Nostaljinin Geleceği, Çev. Ferit Burak Aydar, Metis Yayınları, 1. Basım, S. 14
- Devrim Alkış, Sene 84, Everest Yayınları, S. 196, 1. Baskı, İstanbul.