André Gide, insan bağlantılarını ve bireylerin varoluş meselelerini inceleyip romanlaştıran bir yazardı. Bununla birlikte, benliğindeki fırtınaları denemelerinde işlerken kendisini bazen bir oburu üzere göstermiş bazen de buna muhtaçlık duymadan ruhundaki gelgitleri anlatmıştı.
Gide için dünyayla münasebet kurmanın ve onu anlamanın bir başka biçimi de doğayı ve farklı coğrafyaları keşfederek hayattaki eksik modülleri tamamlamaktı. Mağrip’e yaptığı seyahat sırasında düştüğü notlar da bu türlü bir tamamlama isteğinin eseriydi. ‘Amyntas-Kuzey Afrika Defterleri’, Gide’in çöllerde ve beşerler ortasında gezinirken hissettiklerinin bir dökümü bu manada.
‘BURADA AKIP GİDEN VAKTİN SAATİ YOK’
1896-1900 ortasında geçirdiği günlerde Gide, bazen unutulan bazen de görmezden gelinen bir coğrafyayı “sıcak altın ışığının kollarında” anlamaya çalışıyor, huzur ve dinginlik isteğiyle geziyor, bakıyor ve görüyor.
Kıpırtısızlık, Gide’in zihninde hayatî bir soru uyandırıyor: “Ne istedim bugüne dek, neydi tasalarım?..” Dinginliğin, uyuşukluğun ve miskinliğin coğrafyasında seyahat ederken hayvan sürülerinin ve insanların ağır aksak hareketleri muharririn dikkatini çekiyor. Dalgınlığı, kıyı kesimde dalgaların sesinin dağıttığını görüyor. Çölün ve denizin yan yanalığına biraz şaşkınlıkla bakarken karanlığın ve aydınlığın tuhaf dansını keşfediyor.
Bir Avrupalı gözüyle Kuzey Afrika’yı izleyen müellif, “Burada akıp giden vaktin saati yok lakin herkes o denli işsiz güçsüz ki zahmete kapılmak olanaksız” diyor. Sonra tekrar sorular ve niyetler geliyor: “Ne istedim bugüne kadar? Ne diye didindim? Ah! Vaktin dışında, artık biliyorum vaktin dinlendiği bahçeyi. Kapalı, dingin diyar, Arcadia!.. Dinlenmenin yerini buldum. Burada tasasız hareket her ânı devşiriyor kovalamadan; an bitmek tükenmek bilmeden yineleniyor; saat saati ikiliyor, gün günü. Akşam sürülerin melemesi; kavalların hurma ağaçlarının altında gezinen müziği; tahtalı güvercinlerin sonu gelmeyen kuğuruşu; -ey hedefsiz, yassız, değişmemiş doğa- bu türlü gülümsüyordun ozanların en yumuşak başlısına, bu türlü gülümseyeceksin sofu gözlerime… Bu akşam, yönlendirilen suyun bitkilerdeki susuzluğu dindirmek için bahçeyi kaplayışını, serinletişini gördüm. Siyah bir çocuk, oluğun içinde yalınayak, yeterli kotarılmış sulama düzeneğini canının istediği üzere yönlendiriyordu. Kilde alavere havuzları için küçük kapılar açıyor ya da kapıları kapıyordu. Her birinden, hangi ağaca ayrılmışsa o ağacın gövdesine sular dökülüyordu. Çatlak oyuklarda bir güneş ışığının sararttığı, toprakla ağırlaşmış o ılık suların yükselişini gördüm. Derken sonunda, taşan, dört bir yandan azan su bir arpalığı baştan aşağı kapladı…”
Rüzgârlı, sıcak, kumullarla kaplı, kuru ve gölgenin hayat verdiği topraklarda her şeyi durduran ve niyetleri harekete geçiren sessizliği yaşayan Gide, vaktin pürüzsüz yüzeyinin dünyanın üstüne kapanmasını istiyor. Bir vahanın karşısındayken “Daha şehvetli, daha faydasız ömür, mevt de daha kolay” diyor.
‘ARTIK GEÇMİŞİ DÜŞÜNMEYECEĞİM’
Zamanın ağır aktığı, insanların dingin olduğu bu coğrafya Gide’e nazaran Doğu’nun Batı’yla kesişimi. Diğer bir deyişle Doğu’yu Batı’ya açan limanlar silsilesi. Kıyıda ve daha içerilerde ise muharririn gözüne Kuzey Afrika’nın kimliği çarpıyor; beyaz badanalı ve pek aydınlık olmayan, yer yer keşmekeşin baskın geldiği çarşılar ve kent merkezleri… Beşere alışkın güvercinlerin bile değiştiremediği baygın bir hava hâkim bu kentlere.
Amyntas – Kuzey Afrika Defterleri, Andre Gide, Mütercim: Orçun Türkay, 96 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022. Gide, seyre dalıp nerede duracağını bilmediği çölü çok sevdiğini not ederken düzlükte kendisini yapayalnız hissettiren yürüyüşlerinde, “tekdüze enginliğin gün geçtikçe daha cazibeli bir çeşitlilik kazandığını” görüyor, lirizmin sonlarına geldiğinde ise “çölde vefat niyeti ardınıza düşüyor fakat işin hoş yanı, burada üzücü değil” diyor. Akabinde, bu dinginliğin tesiriyle kendisine bir kelam veriyor: “Hava ne kadar güzel! Gökte tek bulut yok. Deniz dingin; seyahate çağırıyor. Siroko birden kesildi. Sıcak sıcak olmasına fakat daha az bunaltıcı. Gölge mavimsi, hafif, hava aydınlığı kendi içinde taşıyor güya; pek beğenilen, tüy üzere neredeyse canlı; gülesi geliyor insanın. Vahaları düşünüyorum… Yarın yola çıkıyorum. Akşam hurma ağaçlarının sallanışı ne hoş olacak! Artık geçmişi düşünmeyeceğim…”
Gide, çölün de çöl etrafına ve deniz kenarına kurulmuş Kuzey Afrika kentlerinin de kendine has öykülerini keşfederken tarihin ve şimdinin yanı sıra, insan ve eser kaynağı Kuzey Afrika ile oraya bu misyonu yükleyen Güney Avrupa’nın da birleştiğini hissediyor.
Arapların şiiri, kültürü, kelamlı ve yazılı geleneği ile Avrupa’nın tarih şuurunu yan yana getiren Gide, coğrafyanın “ağırbaşlı şiirinin bir yoksunluktan oluştuğunu” düşünürken daha önce Kuzey Afrika’ya gelmeyenlere de bir ikazda bulunuyor: “Buraları tanımayanların başında evvel şu canlanmalı: Hiçlik. (…) Çölde onun sunduğu eğitimle, demek istediğim coşkunlukla yetinmeyi, sonra kendimizi onun karşısına koymayı öğrenmemiz gerekir.”
ENGİN BOŞLUKLAR, KEŞKELER VE YAĞMUR BULUTLARI
Çölü kavuran sıcakta, vakit zaman deniz kıyısıyla ve yörenin kendine mahsus gürültü patırtısıyla yüzleşen Gide, her şeyin daha öncesine nazaran gözüne eski göründüğünü ve önceki seyahatinden daha yaşlı olduğunu hissediyor. Bunu 1900’lerin başında bunaltıcı bir Cezayir gecesinde fark ediyor.
Gide, gözünü alamadığı ve “doğrudan doğruya yaşam” dediği tabiatın da başka her şey üzere vefata çağırdığını söylüyor. Yaban ile çağdaşın buluştuğu Kuzey Afrika’da (özellikle Cezayir’de), yazmanın ve yürümenin mümkün olmadığı kimi anlarda hiçbir şey düşünüp söylemeden duruyor: Sınırsızlığa, susuzluğa bakıyor ve sarhoşluğu yaşıyor. Bazen de tabiatın insanı zorlayan gücüyle karşılaşıyor, saatlerce kesilmeden yağan yağmura kaptırıyor kendisini; gözü, Atlas Dağları’nın üstünde duran ve “göğün yükünü taşıyormuş üzere görünüyor” dediği bulutlara takılıyor. Mevt endişesinin eksik olduğunu söylediği Arap sanatını düşünüyor bu türlü bir görüntü karşısında.
Fransız bakış açısını ve Kuzey Afrika’daki ömrü karşılaştıran Gide, kentlerin karmaşasının, sakinliğin ve çölün yarattığı külfetin birbirine karıştığı, düş kırıklığını simgeleyen vahanın göründüğü bir anda bir Araptan “Şu Fransızlar ne tuhaf, başta daima gereğinden fazla yer kaplarlar, sonra da onu müdafaayı başaramazlar, işte o vakit da İngiliz baskın çıkar” kelamını işitiyor.
Gide, sıcağın alnında gezinirken hem tabiatın hem de yüreğinin sesine kulak verip bir yandan ânın tadını çıkarıyor, öbür yandan “keşke”lerini sıralıyor; gözünü, yokluğun ve varlığın ince çizgisine dikerek niyetlere dalıyor: “Kusursuz, sağlam yazı, güneşin yaman huzurunu seviyorum. Sabahın tiz müziklerinden sonra ovaya bir bitkinliğin çöktüğü, havanın biçilmiş tarlaların üstünde titreştiği, kavrulan karıkta ardıçkuşunun kanatlarını açtığı bu öğlen saatlerini seviyorum. Boğucu ormanda yürüdüm, eğreltiotlarının kokusunu içime çeke çeke, ormanın kıyısına dek, akşama kadar. Büyüleyici akşamın kokusunu, ot yığınlarının gölgesini, ülkemizde genelde güneşin battığı saatte denizin üstünde yükselen, yayılıp ovayı nemlendiren, geceden çabucak evvel havaya ani bir serinlikle ferahlık veren pusu seviyorum. Daha ne istersin doyumsuz yürek, yorulmaz yürek?”
Aynı yerleri belirli vakit aralıklarıyla yine ziyaret eden Gide, hem kendisindeki hem de Kuzey Afrika’daki farklılıkları not etmiş defterlerine. Geceyle ve gündüzle, çölle ve vahalarla, sıcakla ve yağmurla karşılaştığı bu seyahatte müellif, “çölün engin boşluğunun beşere detayları sevmeyi öğrettiğini” anlıyor bir kere daha. ‘Amyntas-Kuzey Afrika Defterleri’, bu ve gibisi derslerle dolu.