Prof. Dr. Hayrettin Karaman, atmış yılı aşkın ilim seyahatinde verdiği emek ve uğraş ile 2022 Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Mükafatları, İlim-Kültür Ödülü’nün sahibi oldu. 60 yıllık ilim hayatı, üç çocuk, yedi torun ve dört torun çocuğu ile keyifli bir hayat süren Karaman’dan hayta bir Anadolu çocuğundan ilim adamına dönüşme öyküsünü dinledik.
Hayrettin Karaman, şimdi yeni kurulan devletin ve Cumhuriyet’in ilanından 11 yıl sonra 1934’te Çorum’da dünyaya gelmiş. Ailenin hem anne hem de baba tarafı muhacir. Osmanlı’nın hakimiyetini kaybetmesinin akabinde Anadolu’ya sığınan Müslümanların kendilerine yeni yurtlar edinmeye başladığı yıllar. Anne tarafı meşhur, 93 muhacirlerinden. 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi’nden sonra Ahıska’dan muhacir olup gelmiş ve Çoruma yerleşmişler. Baba tarafı ise Erzurum muhaciri, 1915 civarında Ermeni zulmünden kaçarak onlar da Çorum’a yerleşmiş. Babası Nurettin Karaman, askerliğini burada yapmış akabinde Karaman’ın annesi ile evlenerek kayınpederinin konutuna yerleşmiş. Karaman da annesinin doğduğu bu konutta doğmuş. Oturdukları mahalle yarı yarıya Alevi ve Sünnilerden oluşan bir mahalleymiş. Karaman, bu mahallede büyümüş olmayı şöyle anlatıyor: “Böyle bir mahallede büyümüş olmanın sonradan benim yönelişimde, fikrimde, hadiseleri karşılayışımda, yorumumda ve hatta kişiliğimin oluşumunda tesiri olmuş mudur? Olmamıştır dersem, tabiata karşı konuşuyorum demektir. Ben farkında olayım yahut olmayayım kesinlikle olmuştur. Bunun amillerinden bir tanesi bugün hâlâ sevdiğim hâlâ konuştuğum gittiğim vakit buluştuğum Alevi arkadaşlarımın olmasıdır. Bu mümkündür, yani o Aleviyse Alevilik kendine ilişkin, ben Sünniyim Sünniliğim kendime ilişkin ancak bunun dışında biz bir mahallenin çocuklarıyız. Birebir lisanı konuşuyoruz, birçok ortak noktalarımız var. Hepimiz buralıyız, oyunda oynaşta birlikte olduk.”
HAYTA BİR ANADOLU ÇOCUĞU
Karaman çocukluğunu “Hayta bir Anadolu çocuğuydum” diyerek anlatıyor. Demircilik yapan babası yanında “el adamı” çalıştırmaktan yorulunca ilkokulu bitiren oğlu yanında çırak olsun istemiş. Lakin Karaman inatla okuyacağını söylemiş. Ancak büyük bir istekle başladığı ortaokulu şimdi bir yılı dolmadan bırakmak istemiş. Okulu bırakmasına sebep olan olayı Karaman şöyle anlatıyor: “Onuruna düşkün bir gençtim. Bir gün matematik dersinde hoca verdiğim karşılığa 10 üzerinden 7 vermesi gerekirken ‘Eğer çalışsaydın 10 alabilirdin, bu yüzden sana 0 veriyorum’ diyerek hem beni dersten bıraktı hem de iki elimi açtırarak bir metrelik cetvelle iki elime birer sopa vurdu. Sonra malum sınıf da kızlı erkekli, karma. Çok ağrıma gitti. O anda hem matematik dersinden hem de okuldan soğudum.”
Yıl sonu bitene kadar bekleyen Karaman, yıl sonunda birinci firarını gerçekleştirmiş. Hevesle gittiği okula artık gitmek istemediğini ailesine söylemek ağır gelince bir gece konuttan kaçıp Kırıkkale’ye bir akrabasının yanına gitmiş. Pek acemice olan bu firar, doğal ki aile tarafından çabucak fark edilmiş. Sonraki gün kendi ismine aldığı biletle akrabasının yanına gittiğini anlayan babası gelip onu almış. Okumak istemiyorsa yanında demirciliğe başlayabileceğini söylemiş. Meğer Karaman eli yüzü karalara boyalı, is pas içerisinde çalışmak istemiyormuş. Aklına terzilik gelmiş. Rastgele bir zanaatı öğrenmesine sıcak bakan babası onu alıp güzel bir terzinin yanına çırak olarak vermiş. Karaman orada pantolon ve yelek dikebilecek kadar dikiş dikmeyi öğrenmiş ve bir sene kadar çalışmış. Fakat alkolik bir kalfanın musallat olmasıyla bu nizam de bozulmuş. Kalfa Karaman’ın yaşadığı mahalleyi bildiğinden orada kendi küplerinde içki yapan komşularından ona içki getirmesini istemiş. Karaman bu türlü bir şeyin mümkün olmayacağını söylese de adam ısrara devam etmiş. Evvel bir münakaşa akabinde yumruk, kalfanın rahat vermeyeceğini anlayan Karaman terzinin yanından ayrılmış.
ANKARA’YA FİRAR
Babasının daima istediği üzere demirci dükkanında çalışmaya başlamış. Babası bu işten şad olsa da Karaman keyifli değilmiş. Başında farklı planlar varmış. O vakitler kabul yaşı 20 olan askerlik, istekli olarak 18 yaşında da yapılabiliyormuş. İstekli jandarma olarak asker olmayı başına koymuş. Evvel 16 olan yaşını mahkeme kararı ile büyüterek 18 yapmış. Akabinde askere çağrılmasına da altı ay kala süreyi geçirmek için ikinci firarını gerçekleştirmiş. Bu kere geçmiş yıldan deneyimli olarak “Orhan” ismine bir bilet kestirip soluğu Ankara’da almış. Tahta bavuluyla geldiği Ankara’da bir otele yerleşmiş. Biraz iş aramış lakin 18 yaşından küçükler işe kabul edilmiyormuş. O da işportacılık yapabileceğini düşünmüş. Otel odasına dönüp, tahta bavulun kapağını sökerek kendine seyyar tezgah yapmış ve Ulus-Anafartalar ortası jilet, çakmak, çakmak taşı, tarak üzere eserler satmış. Üç aylık ticaret serüveninin sonu ise Ankara’da bir tanıdığa rastlamasıyla son bulmuş. Onu çok aradıklarını, annesinin meraktan hastalandığını duyunca dayanamayıp Çorum’a geri dönmüş. Döndüğüne şad olan ailesi Karaman’a pek karışmamış. O da askere gitmesine birkaç hafta kala gönlünce gezip tozmuş. Arkadaşlarıyla sık sık akşamları dışarı çıkar, sinemaya gidermiş. 13 yaşından 17 yaşına kadar haytalıkla geçen bu üç buçuk yıllık maceralı hayat bir fısıltı ile sona ermiş. Birgün “Ebe” dediği anneannesi yanında fısıltı ile Kur’an okurken içinde karşı konulmaz bir Kur’an okuma isteği duymuş. Anneannesinden kendisine öğretmesini istemiş. Kadıncağız, torununa inanamamış gözlerinden yaşlar dökülmüş. Bildiğini öğretmiş lakin “Benim tecvidimde yanlışlar olabilir, sen daha düzgününü öğrenmek için Kur’an kursuna git” demiş. Karaman bir haftada anneannesinden okumayı öğrenip kendine bir Kur’an kursu bulmuş. Bütün haytalıkları, dünyevi zevkleri bir kenara bırakmış ve Kur’an okuma aşkının peşinden gitmiş.
KUR’AN YOLCULUĞU
Kur’an kursundaki hocası, sadece hafız değil, tıpkı vakitte Arapça bilen bir alimmiş. Hocanın öğrencileri ise dağdan inip tövbe etmiş bir eşkıya misali Karaman’dan çekinirmiş. Bu nedenle onun dersini hoca kendi dinlermiş. Dersini gösterirken orta sıra ona Kur’an’dan çeviriler yaparmış. Bu çeviriler asıl Karaman’ın gönlünü fethetmiş. “O vakte kadar ben yalnızca Kur’an’ı okumaya meraklıydım. O, beni cezbetmişti. O andan itibaren bir öbür alemin kapısı açıldı. Ya biz içinde bal olan kavanozun dışını yalamakla meşgulmüşüz diyorum artık. Halbuki onun içini açabilsek asıl sır oradaymış, tat oradaymış” diyor Karaman.Hocasından duyduğuyla yetinememeye başlayınca kendisi Kur’an’ın manasına vakıf olmak, okuduğunda anlamak istemiş. Fakat hocası bu işin kolay olmadığını, ayrıyeten kendisi memur olduğu için bunu öğretemeyeceğini söylemiş. Karaman’ın vazgeçmediğini görünce onu Ahıska’dan göçen bir diğer hocaya yönlendirmiş. Hoca Server Efendi, 1937 yılında idama mahkum edilip asılacağını öğrenince Ahıska’dan kaçıp, Türkiye’ye sığınmış. Burada medrese hocalığı le geçinilmediği için de ufak bir dükkan açıp bakkallık yapmış. Karaman, Server Efendi’nin elini öpüp talebesi olmuş. Server Efendi’nin o zamanda biri beş senede Sarfı öğrenemeyen 65 yaşında, biri verem hastalığına yakalanmış hasta, bir cami imamı bir de müezzin dört öğrencisi varmış. Onlar Sarfı geçip İzhar okuduğundan Karaman’a daha sonra gelmesini söylemiş. Lakin talebe istekli çıkınca onu geri çevirmeyip kendisi üzere bakkallık yapan Molla Yahya Efendi’ye göndermiş. Molla Yahya Efendi, bu mevzuda kabiliyetli olduğunu söylemiş, yüreklendirmiş. Birlikte üç ay Sarf çalışmışlar. Karaman derslerini verip de Kafiye’ye geçtiğinde imam hatip okullarının açıldığı muştusunu duymuş.
Karaman imam hatibe girişini ise şöyle anlatıyor: “Benim imam hatibine girmem de çok uzun ve maceralı oldu. Zira ben maalesef bir cahillik edip aileme sormadan askere gitmek için yaşımı büyütmüştüm. İmam hatipler 1951’de açıldı. Ben aslında 17 yaşındayım fakat nüfusta 18’i geçtiğimden beni almıyorlarlar. Ben de kendi kendimi evraklarımın tarihlerini asıl tarihlere nazaran düzelttim. O vakit yedi yerde imam hatip vardı. Her birine mektup yazdım gelen birinci karşılık Konya’ydı. Kalkıp devrin bitmesine bir ay kala okula başladım.”
HEM ÖĞRENCİ HEM HOCA
Aynı vakitte Konya’ya sarfiyat gitmez Çorum’da nerede kaldıysa, bir hoca bulup medrese eğitimine devam etmiş. Karaman aldığı eğitimden şad okula devam ederken evraklardaki değişiklik ortaya çıkmış. Böylelikle onu okuldan göndermişler. Sonraki sene için tekrar kimliklerini değiştirip, dışarıdan ilkokul imtihanlarına girip yine imam hatibe yazılmış. Epey badirenin akabinde 1959 yılında mezun olmuş.
İmam hatip öğrenciliği boyunca pahalı kitaplar bulup okumaya devam etmiş. Arapça gramer derslerini dışarıda medreseden tamamladığı için lisede bildiği dersler de art sıralara geçip sessizce kendi okuyacağı, çalışacağı kitaplarla ilgilenirmiş. Hocaların birçoğu onu tanıdığı için bu harekete ses çıkarmazlarmış. Vakit zaman kendi sınıf arkadaşlarını da okuttuğu olurmuş. Karaman öğrencilik yıllarından başlayan hocalığını şu sözlerle anlatıyor: “Okulda benden bir iki yaş büyük olan arkadaşlarım vardı. Onlar da bana ‘ağabey’ diyorlardı. Alışılmış bunu birkaç sebebi vardır. Birincisi ben kent çocuğuydum. Onların bir kısmı ise köy çocuğuydu. Ben biraz daha dünyevi bakımdan diyeyim bilgili görgülü biri idim. Kılık kıyafet, konuşma temsil işte vs. bakımından. İkincisi ben onlara ders okutuyordum, en değerli kısmı bu. Yani arkadaşınız bile olsa size ders okutuyorsa ona hoca nazarıyla bakmaya başlarsınız. Bir yandan okul derslerini takip ettim, bir yandan da kendi okuduğumu arkadaşlarıma okuttum. Benim hocalığım imam hatip ikinci sınıftan itibaren başlamıştır. Gerçekten o günden bugüne öğrenci okutuyorum.”
NECMETTİN ERBAKAN İLE
Karaman’ın Necmettin Erbakan ile İran’da çekildiği fotoğrafı görünce kendisine “Bir misyonunuz, davanız var. Neden siyasete atılmadınız?” sorusunu kendisine yöneltiyorum. Karaman fotoğrafın öyküsü ile birlikte şu karşılığı veriyor: “Merhum Erbakan Hoca, bir uçak kiralamıştı. 150 kadar partili partisiz, ticaret, siyaset ve ilim adamlarını davet ederek Türk Cumhuriyetlerine seyahat tertiplemişti. Ben de davetliler ortasında idim. Benim misyonum ve davamı mevcut sistemin siyaset platformunda temsil etmem de yürütmem de mümkün değildir. Ben sahih İslam’ı fert ve toplum olarak hayatımızda muhafazayı ve yaymayı emel edinmişimdir. Laik devletin siyasetinde bu mümkün olmaz. Siyasetten beklentim çalışmalarımıza mani olmaması ve olabildiğince imkân vermesidir. Maksadı biz, özel program, plan, amaç ve stratejilerle uygun vadede gerçekleştirme durumdayız.”
İMAM HATİPLER HALKIN ZAFERİDİR
“Bizim imam hatip okulu oturmuş şurası bir sistemin aracı değildi” diyor Karaman. O dönemin kaideleri altında din ve devlet münasebetinin farklı algılandığını anlatıyor. Çocuklarına dini bilgiler öğreten muhafazakar ailelerin, bu bilgileri diğer yerde paylaşmamalarının tembihlendiği yıllar. Muhafazakar ailelerin çocuklarının ikilem içerisinde olduğu yıllar. Karaman, imam hatip okullarının işte bu ikilemi temsil ettiğini söylüyor ve ekliyor:“Bu milletin bir geçmişi var, bir öz kültürü var. Bir de dayatılan yenileşme, Batılılaşma var. İmam hatipler bu tansiyonun bu gayretin bir eseridir ve bu halkın zaferidir. Biz de bu okulun birinci temsilcileriyiz ve bunun farkındayız. Bu anlattığım tansiyonun de farkındayız, bu okulun ne olduğunun da farkındayız. Bazen açığa çıkan, bazen saman altında yürüyen bir gayret var. O gayretin içinde bulduk kendimizi. Bizim yaşıtımız olup da öbür okullara gidenlerle bile ortamızda bir rekabet vardı. Örneğin bir kız öğretmen okulu vardı. Biz okuldan başımızda okulu temsil eden imam hatip şapkasıyla çıkardık. Bu şapkanın şeridi beyaz sarığı temsilen beyaz olurdu. Okulun disiplini yüksek olduğundan uzun saça müsaade verilmez, saçlar makine ile tıraş edilmiş olurdu. Biz okuldan çıkıp da öğretmen okulu önünden geçerken yüksek duvar gerisinden kızlar, “Kabak imam” diye bağırır görmeyelim diye o duvarın gerisine çökerlerdi.”
BURASI BİR MİSYON OKULUDUR
İmam hatibi bitirdikten sonra, Yüksek İslam Enstitüsü’ne girince kendine, “Yüksek İslam’da bu işin bir meslek, zenaat, bir ekmek teknesi olmadığını baştan beri düşünüyorduk ya. Pekala, bu olmazda nedir sorusunun yanıtını aradık. Pekala, burası bir ekmek teknesi değilse nedir? O vakit dedik ki ‘Burası bir misyonun okuludur’. Pekala, bizim misyonumuz nedir?” sorusunu sormuş Karaman. Bu sorunun karşılığını da şöyle vermiş: “Misyonumuz bizim ahalisi Müslüman olan bu ülkede öncelikle, bu ülkenin Müslüman halkına dinini yanlışsız olarak anlatmak. Dinini yanlışsız olarak bilmesini ve yaşamasını sağlamak üzere hizmet etmek. İzleri silinmek istenen öz kültürümüzün ve bunun mayasını teşkil eden dinimizin, bu ülkede yok olmasını zayıflamasını engellemek. Sonrasında birebir davayı paylaşan öteki islam ülkelerindeki beşerlerle halklarla işbirliği yapmak. Onlarla kopan irtibatları, hilafetin ilgasından sonra kopan tesbihin tanelerini bir halde bir ortaya getirmek. Bunun içinde oranın alimleri ile birebir davayı benimsemis beşerlerle bağ kurmak. Misyonu bu türlü koyduk. Yüksek İslam’da bu türlü bir misyonumuzun olduğu niyetine vardık.”
İNANMAYAN İMANA DIŞTAN BAKAR
“Bir İslam aliminin her şeyden evvel sağlam bir imanı, hoş bir ahlakı ve salih bir ameli olmalıdır” diyor Karaman ve altını çiziyor: “Bunları ilimden evvel söylüyorum. İslam ilmi bunlarsız oluşmaz. Bana nazaran müsteşrikler İslam alimi değildirler. Zira inanmazlar. İnanmayan, imana dıştan bakar. ibadet etmeyen namazın yalnızca biçimini anlatır. Onların psikolojisini, ruh halini hiçbir vakit yaşamamıştır. Bir İslam cemiyeti içerisinde onlardan biri olarak onların bir ferdi olarak yaşamamış insan, Müslüman topluluk ve bu topluluğun ortak ruhu hakkında hiçbir vakit malumat sahibi olamaz. Peygambere inanmayan bir insan siret kitabı okuyarak peygamberimizi anlayamaz. Ben iman, ibadet ve ahlakı önceliyorum. Ondan sonra şayet alimlikten kelam ediyorsak gereğince ilmi olmalı. Sıradan bir Müslüman’dan bahsediyorsak yeniden bir bilgiye muhtaçlık vardır. Siz şayet imam hatip olmak istiyorsanız, mescitte namaz kıldıracaksanız orada yeterlilik için gerekli ilmin gramı artar. Tahminen o vakit on gram yetmez de on beş-yirmi gram daha fazla bir ilme gereksiniminiz var. Şayet siz müslümanlara yol tayin etmek yol göstermek, onların bu çağda ve bu toplum içinde ve bu tertipte farklı rejimlerde ve tertiplerde sorunlarına tahlil getirmek istiyorsanız bu sefer gramlar yetmez. Herhalde kilolara falan geçmek icab eder.”
YÜKSEK İSLAM ARKADAŞLIĞI
Karaman, Konya İmam Hatip’ten mezun olduktan sonra tek seçenek olarak yeni açılan İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü’ne kayıt yaptırmış. 1959’da açılan okul, İstanbul İmam Hatip’in üst katından ibaretmiş. Karaman da okulun birinci mezunlarından biri olarak 1963’te mezun olmuş. Mezuniyetin akabinde evvel hadis alanında ilerlemeyi düşünmüş. Fakat birinci asistanlık imtihanında hadis alanı açılmamış. Daha sonra nasıl ilerlemek istediklerine arkadaşlarıyla birlikte karar vermelerini ise şöyle anlatıyor: “Yüksek İslam’da biz beş-altı arkadaştık, o bahsettiğim ortak çalışmayı, o misyon çalışmasını yapıyorduk: Bekir Topaloğlu, Yaşar Kandemir, Tayyar Altıkulaç vardı. Daha sonraki yıllarda Ankara’daki arkadaşlarla da iş birliği yaptık. İşte o misyon çalışmalarını yürütürken arkadaşlarla o misyon peşimizi hiç bırakmadı. Biz de onun peşini bırakmadık. Sonraki yıllarımızda da ne yapacağımıza misyonumuz açısından istişare ederek karar verdik. Birincisi İstanbul’da kalmamız gerekir dedik kaldık. İki, yüksek ilim yapmamız lazım dedik, buradan mezun olmak yetmez burada hoca olmamız lazım dedik. Yani bir yandan Türkiye’de din eğitimi ve öğretiminde kelam sahibi olmalıyız, öteki yandan da bu istihdam alanında kelam sahibi olmalıyız. İşte bu türlü gayelerimiz olduğu için arkadaşlarımızla oturduk ortamızda branşları paylaştık.”
MÜSLÜMANLARIN HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİNİ SAVUNMAK İÇİN YAZIYORUM
Hayrettin Karaman, kurulduğu birinci günden beri Yeni Şafak Gazetesi’nde yazılar yazmaya ve köşe müellifliği yapmaya devam ediyor. Bu köşe müellifliğini da kendisine misyon bildiği misyonuyla devam ettirdiğini anlatıyor: “Türkiye’de Müslümanların hak ve özgürlüklerini özgürlük alanlarını genişletmeyi –şu hal ve koşul içinde- kendime misyon olarak seçtim. Zati köşe yazısını da bunun için bırakmıyorum. Siyasetle de bu açıdan, kendi davam açısından ilgileniyorum. Müslümanların bu ülkedeki hak ve özgürlüklerini daraltmak isteyenlere karşı, tam tersine onları engellemek ve genişletmek. Bunun için efor gösteriyorum. Bunun kurumları olmalıdır bu kurumlarla olur sivil toplum çalışmalarıyla olur o kurumlarla meşgul oluyorum kimi vakıflarla yönetici, danışman, hizmete yönelik faaliyetlere katılmak olarak meşgul oluyorum. Çok değer verdiğim bir öteki konu da adam yetiştirmektir, adam yetiştiren vakıflarla meşgul oluyorum. Bu vakıflarda hem kuruluşunda bulunuyorum, hem mütevellisinde bulunuyorum hem sohbetinde derslerinde bulunuyorum. Her gün çok sayıda soruya yanıt veriyorum. Fıkıh sorunlarıyla meşgul oluyor ve tahlil arıyorum.”