Tarihçi ve müellif Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın TV programları, gazeteler, tanınan kitaplar, televizyonlar, söyleşiler, paneller, seyahatler, davetler o kadar çok vaktini alıyor ki sanırız pazar yazısına vakit kalmıyor.
İlber Ortaylı’nın Hürriyet Gazetesi’ndeki “Rumeli’den Asya’ya Enver Paşa” başlıklı yazısında Google’da yer alan bilgilerle yazılmış üzere…
Buyurun okuyun yanılıyor muyuz:
Dört yabancı lisanı bildiği bilinir. Gördüğü simayı bir anda resmedecek kadar bilgili ve mahir bir portre ressamıydı. Berlin’deki askerleri ve şahsen imparatoru hayran bıraktı, büyüledi; hem de kendisi Almanya’dan büyülendi. Balkan Savaşı’nda kaybedilen Edirne’yi geri alarak ‘Edirne Fatihi’ oldu. Asya Türklüğünü ayaklandırmak niyetindeydi. 41 yaşında şehit düştü. Bu kadar kısa vakitte bu kadar büyük hadiselerle 20. yüzyılın başındaki tarihe giren kumandan az bulunur.
1881 İstanbul doğumludur. Köken prestijiyle Rumeli’de Gagavuz Türklerinden bir aileden geliyor, annesi de Kırım Türk’ü. Besbelli bu ailede her şeyden evvel Türklük konuşulmuş. Lakin Enver Paşa’nın ileriki hayatında İslamcılık (Panislamiz) önde gidiyor; bu Talat Paşa’dan farklı istikameti. Özellikle Murat Bardakçı’nın “Enver” kitabını ele almalı. Enver Paşa’nın hayatı ve evresi için okunacak değerli bir kitap da Şevket Süreyya Aydemir’in “Enver Paşa” isimli dev yapıtıdır. Üç cildi keyifle okursunuz; hem Enver Paşa’nın hayatı hem de bütün 19 ve 20. yüzyıl dönemecindeki Osmanlı daha düzgün anlaşılır, hissedilir.
Enver Paşa alışılmış bir meslek takip etti. Ortaokuldan itibaren askeri mektebe müracaat etti. Adeta Mustafa Kemal’in sivil ilkokulu bırakıp askeri rüştiyeye adım atması üzere. Birinci değil fakat dereceli olarak İstanbul’daki Harbiye’yi, akabinde iki yıllık Harp Okulu’nu bitirdi, 21 yaşında.
Makedonya çetelerini takipte başarılı olduğu görülüyor; uyanık bir subaydı. Dört yabancı lisanı bildiği bilinir. Adeta mahkeme ressamları üzere, gördüğü simayı bir anda resmedecek kadar bilgili ve maharetli bir portre ressamıydı. Bu, Osmanlı kurmaylarında görülen özelliklerdendi.
KENDİSİNE HAYRAN BIRAKTI
Enver Beyefendi mertti ve dağa çıkmakta tereddüt etmedi. Makedonya’daki ordunun ayaklanması, Sultan Hamid’i Meclis-i Mebusan seçimleri için, sansürü kaldırma ve meclisin açılması için zorladı. Bir sene içinde padişahın tahttan indirilmesiyle Enver Beyefendi öne çıktı. Akabinde Berlin’e ateşemiliter olarak gönderildi. Hem Berlin’deki askerleri ve şahsen imparatoru hayran bıraktı, büyüledi hem de kendisi Almanya’dan büyülendi; bu kıymetli bir özellik. Alman kuvve-i askeriyesinin yenilmezliğine inanıyordu ve o vakitler Batı Avrupa için en yeterlisi olan Almanya’nın pek de haksız olmayarak toplumsal tertibinin hayranıydı. Bütün bunlar Almanya’nın Birinci Cihan Harbi’ni kazanması için bir garanti teşkil etmiyor lakin Enver Paşa kendi dinamizm ve bilgisine uygun bir kuvvet bulmuştu. Almanya’ya bağlılığı yüksekti; Padişah’a göstermediği saygıyı Kayzer Wilhelm’e gösterirdi.
EDİRNE FATİHİ
Balkanlar’daki çete savaşlarında gösterdiği muvaffakiyete binaen artan rütbesiyle Trablusgarp’a gitti. Doğrusu Sunusileri, Libya’nın savaşçı ve dindar halkını örgütlemekte çok başarılı oldu; ikna kabiliyeti yüksekti. O zamanki Trablusgarp-Bingazi (Libya) halkı da yeterli savaşçılardı. İtalya durduruldu. Balkan Harbi’nden Balkanlar’da çıkan isyana katılmak üzere geri döndü. Vaziyet vahimdi; Türkiye sıkıştırılmıştı. Balkan Savaşı’nın sonuçları malum; taht kenti Edirne bile elden çıkmıştı. Ancak İkinci Balkan Savaşı’ndaki boşluktan ötürü Bulgaristan’ın Edirne bölgesindeki müdafaasının gevşekliğini varsayım etti ve ani bir atakla istirdat etti; yani bölgeyi geri aldı. “Hürriyet Kahramanı Enver Bey” artık artık “Edirne Fatihi” de olmuştu. Rütbesi Albay, tıpkı yıl içerisinde, birkaç ay sonra Tuğgeneral (mirliva) oldu. Ve nihayet 1912’deki Babıâli Baskını’ndan sonra da Talat Paşa’nın öncü olduğu lakin bir komitenin yönettiği, İttihat ve Terakki’nin hâkim olduğu görüldüğü grupta kendisi Harbiye Nazırı yapıldı. Yemen Savaşı’nın başarılı kumandanı ve Yemenlilerle o derece de başarılı diplomatik barış yapan, Kurmay Lideri da İsmet Beyefendi (İnönü) olan Ahmed İzzet Paşa’nın Harbiye Nazırlığı’ndan uzaklaştırılmasıyla onun yerini aldı.
HEM YENİLEDİ HEM TAHRİP ETTİ
Şurası bir gerçek, dinamik bir Harbiye Nazırı gelmişti. Lakin Ahmed İzzet Paşa onun karşısında harcanacak bir kumandan değildi. Enver’in dinamizmi ve orduda yaptığı tensikat (işten çıkarmalar) ihtiyar takımlar ve alaylı paşa ve askerleri ani bir kararla emekliye sevk etmek, bir yandan birçok kişinin rütbesini düşürmek onu şöhret haline getirdi. Bu, orduda bir yenilenmeye sebep olduğu üzere bir tahribata da sebep oldu. Bu üzere kimseler için Alman subaylar bile “Herkes bir sefer general olabilir lakin iki defa general olmak saadeti bu orduda yaşanabilir” demişlerdir. Mesela sonraki İşkodra savunmasının ölümsüz ismi İstek Paşa iki sefer general olan bu talihlilerdendir(!).
Ani Harbiye Nazırlığı ve Başkomutan Vekilliği, tarihte birinci kez bir milyon askerin silah altına alındığı devrin kaideleri, Enver Paşa’nın nitelikli komutanlığını bir anda duraklattı. Diplomasi kurallarına riayet etmeyen ve harbe girmekte çok çabuk eden İttihat ve Terakki’nin Karadeniz’e çıkan Alman zırhlılarına (Goeben-Breslau) Cemal Paşa’yla birlikte buyruk verdiği açıktır. Ayrıyeten Sarıkamış’taki savunması bir faciaya dönüştü. Çok yetenekli oldukları tartışılacak Rus ordusunun generallerinden önce ülkemizin doğusundaki General Kış’ın askerlerimize çok daha fazla ziyanı oldu. 19.000 Rus askeri de bu savaşta öldü. Demek ki Sarıkamış’ta donarak, silah atmadan çekilmiş değiliz. Ancak bu mağlubiyetin sonunda Karadeniz’in doğusu ve Doğu Anadolu eyaletlerinin birden fazla elden çıkmıştır.
Bundan sonra Çanakkale başta olmak üzere Kût’ül Amâre ve İran yaylasındaki kimi mevzi zaferler, bir yandan da harbin sonundan İran’da İngilizleri durdurmak, Bakü’yü istirdat etmek, ordunun baştan sona zaferleridir (ordunun kumandanı kardeşi Nuri Paşa’dır). Her şeye karşın Filistin cephesinde başarılı olamadığımız açıktı; kaideler büsbütün aleyhimizdeydi. Fakat şurası da bir gerçek, dört sene boyunca İngiltere İmparatorluğu’nu hiçbir kuvvet meşgul edememiştir.
ORTA ASYA ONU BEKLEDİ
Enver Paşa’nın hayatındaki ikinci safha; hezimetten sonra Almanya’ya iltica etmek, oradan Moskova’ya geçmekti. Çünkü ihtilalin koşullarında Asya Türklüğünü ayaklandırmak niyetindeydi. Bunun için yeni Rusya ile ittifak araması reddedilecektir. Burada yaşadığı maceralı hayatta vefat tehlikesi bile atlatmıştır. Bütün bunların ortasında da bize Rus başkanların portrelerinden oluşan bir albüm bırakması ve lisan bilgisine İngilizceyi katması göze çarpar.
Orta Asya onu bekledi. O sene Azerbaycan, Asya ve Kırım’da doğan birçok bebek Enver ismini taşıyor. Oradaki feodal yapıyı, birinci anda kurtarıcı, padişahın damadı olarak gelen Paşa yenemedi. Son savaşa girişi adeta bir intihardır. Zira Anadolu’daki ulusal hükümet ve direniş Enver Paşa’yı kabul etmedi. Birinci evvel bir kurtarıcı üzere Anadolu’ya gireceğini düşündü lakin Sakarya Muharebesi’nden sonra bu hayal sona erdi. Rusya ise onun en hafif manada müttefiki hatta iltica yeri bile değildi. Kendini Asya bozkırlarına çekti.
4 Ağustos 1922; yüz yıl evvel, bugünkü Tacikistan’da Âbıderyâ köyündeki Çeğen zirve mevkisinde, bayram günü adeta bir intihar akınıyla şehit düştü. 41. yaşının içindeydi.
Bu kadar kısa vakitte bu kadar büyük hadiselerle 20. yüzyılın başındaki tarihe giren kumandan az bulunur.
BÜYÜK DÜŞMANLARI OYALADI
“Enver Paşa tahminen Alman propagandasının da büyüttüğü kumandanlardan biridir” diyeceksiniz. Fakat şurası da bir gerçektir ki kimi bahislerde da yönetim ettiği devlet ve ordular, bazen ona karşın bazen onun örgütlenmesiyle karşıdaki büyük düşmanları oyaladılar. Elbet burada bir birlik de yoktu. Çanakkale muharebeleri sırasında düzgün giden iaşe sistemi, Sarıkamış’ta hiç görülmez. Yine birebir halde Arabistan’daki cephede de başarılı olunamadı. 1915-1916-1917’de Çanakkale, Kût’ül Amâre, Bakü üç değerli noktaydı.
Müttefik Almanya’nın komuta ve müşavir subay takımı, tıpkı Avusturya-Macaristan’da olduğu üzere Türkiye’de de kısa vakitte nefret ve kuşkuyla değerlendirildi. Periyodun askerlerinin hepsi, başlangıçtan beri Almanlara karşı olan Mustafa Kemal Beyefendi, Kâzım Karabekir Beyefendi, İsmet Beyefendi, Nurettin Paşa (Sakallı), Esat Paşa üzere kumandanların tavrını izleyerek takip ettiler. Birinci Harp’ten çıkan bu komuta takımı, bu genç generaller, ihtiyar generallerin deneyimine sahip genç kumandanlar olarak İstiklal Savaşı’nı zaferle tamamladı. Enver bu takımlarla Birinci Harp’in sonundan itibaren karşı karşıya kaldı. Lakin bir yandan da asırlardan beri Türkiye’den gelen bir kumandan olarak Asya’da kısa müddetli tesirleri oldu.
1996 yılında naaşı Türkiye’ye, Abide-i Hürriyet Tepesi’ne getirildi. Tacikistan’da sık sık ziyaret edilen türbesi bugün bu kadar ziyaretçiyi çekiyor mu, bilmiyorum fakat yerinde kalsa herhalde daha tesirli olacaktı.