İlaçlar insanların kişiliğini değiştirebilir mi, üzerlerinde uyarı olmalı mı?

Getty Images

Doktora gidip de hayatı değiştiği vakit, “beş numaralı hasta” 50’li yaşlarının sonlarındaydı.

Şeker hastasıydı, kolesterol düşüren “statin” tipinden bir ilacın işe yarayıp yaramayacağı konusunda bir araştırmaya katıldı. Buraya kadar her şey olağandı.

Ancak tedaviye başladıktan kısa müddet sonra, karısı huyunun değişmeye başladığını gördü. Daha evvel makul bir adamken, çok öfkeli olmuştu. Bilhassa de trafikte öfkesini tutamıyordu.

Beş numaralı hasta, olacaklardan korktuğu için otomobil kullanmaz oldu. Fakat eşinin kullandığı otomobile binince de öfkeleniyor ve eşi birçok vakit yarı yoldan meskene dönerek, sakinleşmesi için onu televizyonla baş başa bırakıyordu.

San Diego’daki California Üniversitesi’nde bir araştırma kümesini yöneten Beatrice Golomb’a verdiği bilgiye nazaran, bir gün zihninde bir şimşek çaktı. “Vay canına” dedi, “Tüm bu meseleler ilaç almaya başladıktan sonra ortaya çıkmış üzere görünüyor.”

Karı-koca telaş içinde ilaçla ilgili araştırmayı yapanlara koştu. Lakin araştırmacılar çok düşmanca davrandı ve ikisi ortasında bir bağ olmayacağını, ilacı almaya devam etmesi gerektiğini söylediler.

Ancak bu etaba gelene kadar hasta o kadar huysuzlaşmıştı ki, küfrü basıp oradan çıktı ve ilacı almayı bıraktı. İki hafta sonra eski kişiliğine döndü.

Beş numaralı hasta kadar şanslı olmayanlar da var.

Beatrice Golomb, yıllarca ABD’nin her yanındaki hastalarla görüşüp bilgi topluyor. Görüştükleri ortalarında evlilikleri yıkılanlar, meslek hayatı mahvolanlar ve eşini öldürmesine ramak kalan adamlar var.

Neredeyse tüm hadiselerde belirtiler statin almaya başladıktan sonra ortaya çıkmış, ilacı bırakınca olağana dönmüş. Olan biteni anlayana kadar, beş kez ilaca başlayıp bırakan biri var.

Getty Images Araştırmalara nazaran, antidepresanlar, yalnızca moral düzeltmeye değil, duygusal dengesizlikleri gidermeye de yardımcı olabiliyor

Golomb’a nazaran, bu tipik bir durum, hastaların birçok davranış değişikliklerini değil ilaçla ilişkilendirmek, anlamakta bile zorluk çekiyorlar.

Bazı durumlarda bunu anladıklarında çok geç oluyor. Birçok hastanın ailesi değişiklikleri fark ettikleri vakit araştırmacılara başvurdu. Fakat ortalarında tanınmış bir bilim insanı ile eski bir editör de bulunan birtakım hastalar intihar etmişlerdi bile.

Halüsinasyonlara yol açan psikedelik ya da saykodelik ilaçların tesiri biliniyor, fakat sıradan ilaçların tesiri de büyük olabiliyor.

Parasetemolden antihistaminiklere, statinlerden astım ilacı ve antidepresanlara kadar birçok ilacın, insanı öfkeli ya da huzursuz ettiği, empatiden mahrum bıraktığı, hatta kişiliğinin en temel özelliklerini bile değiştirebildiğini gösteren bulgular ortaya çıkıyor.

Çoğu vakit bu değişiklikler pek fark edilmiyor. Lakin bazen çok dramatik de olabiliyor.

‘KUMARBAZ, SEKS DÜŞKÜNÜ VE EŞCİNSEL OLDUM’

2011’de iki çocuk babası bir Fransız, Parkinson hastalığı için kullandığı ilacın kendisini kumarbaz ve seks düşkünü bir eşcinsele dönüştürerek, tecavüze uğramasına neden olduğu gerekçesiyle GlaxoSmithKline ilaç şirketine dava açtı.

2015’te internette genç kızları maksat alan bir adam, obeziteye karşı kullandığı Duromine ilacı yüzünden kendisini denetim edemediğini söyledi.

Sakinleştiriciler ve antidepresanlar yüzünden cinayet işlediklerini söyleyen katiller de çıkıyor.

Bu savlar doğruysa çok telaş uyandırıcı. Kişiliği etkileme potansiyeli olduğu söylenen ilaçlar ortasında dünyada en çok kullanılan ilaçlar da var. Ferdi tesirleri az da olsa, milyonlarca kişinin huyunu değiştiriyor olabilirler.

İlaçların tesirleriyle ilgili araştırmalar daha düzgün bir periyoda denk gelemezdi. Dünyada çok ilaç kullanılıyor. Yalnızca ABD’de yılda 49 bin ton parasetemol kullanılıyor, adam başına 298 parasetemol tableti düşüyor. Ortalama bir Amerikalı yılda 1200 dolarlık ilaç tüketiyor.

Ömürler artık daha uzun olduğu için ilaç kullanımı daha da artıyor. İngiltere’de 65 yaş üstü her 10 bireyden biri haftada 8 ilaç kullanıyor.

Getty Images ABD’de her yıl 49 bin tondan fazla parasetamol kullanılıyor

Peki bu ilaçlar beynimizi nasıl etkiliyor? İlaç paketleri üzerinde ikazlar olmalı mı?

Tabii ki kimse tahminen de hayat kurtaran ilaçları almaya son vermenizi söylemiyor. Rastgele bir korkunuz varsa yapılacak en yeterli iş, bir hekimle görüşmek.

Yine de ilaçların tesirinin araştırılması değerli, zira bu bahiste farkındalığın artması daha düzgün ilaçlar yapılmasını, faydalar ve ziyanların daha âlâ değerlendirilmesini sağlayabilir.

Golomb, statinler ile huy değişikliği ortasında bir bağ olabileceğinden birinci sefer 20 yıl evvel kuşkulanmış.

Tuhaf bir biçimde kolesterolü düşük olanların şiddet olaylarından ölme mümkünlüğünün daha yüksek olduğunu görmüş.

Daha sonra bilim ve tıp literatürünü taramış. “Tahmin ettiğimden çok bulgu vardı” diyor. Örneğin, primatlar kolesterol oranı düşük beslendikleri vakit, daha saldırgan oldukları belirlenmiş.

Potansiyel bir sistemden bile kelam ediliyor: Hayvanların kolesterolünü azaltmak, beyindeki serotonin seviyesini de etkiliyor üzere görünüyor.

Mutluluk hormonu olarak da bilinen serotonin ruh halini etkileyen bir unsur. Meyve sinekleri bile serotonin seviyesi azaldığı vakit arbede etmeye başlıyor.

İnsanlarda da güzel olmayan tesirleri var: Araştırmalara nazaran şiddet olayları, intihar ve cinayetle bağı bulunuyor serotonin eksikliğinin.

Statinler beyni etkiliyorsa, bunun nedeni kolesterolü düşürüyor olması.

Bazı araştırmalar, asabiyet ile statinler ortasında bir bağlantı olabileceğini destekliyor.

Golomb’un binden fazla kişi üzerinde yaptığı araştırma, ilacın menopoz sonrası bayanlarda saldırganlığı arttırdığını gösterdi, fakat enteresan bir formda erkeklerde bir tesir görülmedi.

2018’deki bir araştırmada ilacın balıkları da tıpkı formda etkilediği ortaya çıkarıldı. Statinler verilen Nil tilapia balıklarının daha “aksi” hale geldikleri, daha da kıymetlisi beyinlerindeki serotonin seviyesinin değiştiği belirlendi. Bu da, düşük kolesterol ile şiddet ortasında tahminen de milyonlarca yıldır bir alaka olduğunu düşündürtüyor.

Golomb düşük kolesterolün, ve münasebetiyle bunu sağlayan statinlerin hem bayanlarda hem erkeklerde bireyden bireye değişen oranlarda da olsa davranış değişikliğine neden olduğuna inanıyor.

İsveç’te 250 bin sabıkalının kolesterol seviyelerini karşılaştıran Golomb, başka faktörler göz alındığında bile, kolesterolü düşük olanların şiddet içeren kabahatlerden tutuklanma seviyesinin çok daha fazla olduğunu söylüyor.

Getty Images Serotonin seviyesi düşen meyve sinekleri bile asabi oluyor

Ancak Golomb’un keşifleri içinde en rahatsız edici olanı, sıradan ilaçların kişiliği etkilemesinden çok, kimsenin bu bahiste araştırma yapmaya ilgi duymaması.

“Kolayca ölçülebilecek şeylere çok daha fazla ilgi var” diyor ve uzun müddettir statinlerin yan tesirlerine yönelik araştırmaların hepsinin kaslara ve karaciğere odaklandığını, zira bu organlardaki problemlerin standart kan testleri ile tespit edilebildiğini söylüyor.

Ohio Üniversitesi’nde ağrı konusunda araştırma yapan Dominik Mischkowski’nin müşahedesi de tıpkı istikamette. İlaçların kişiliği ve davranışları etkilemesine dair araştırmaların son derece az olduğunu belirtiyor.

“İlaçların fizyolojik tesirlerini ve fizikî yan tesiri olup olmadığını biliyoruz, lakin davranışları nasıl etkilediğini anlamıyoruz” diyor.

PARASETEMOLÜN YAN ETKİSİ

Mischkowski’nin araştırması da parasetemolün bir yan tesirini ortaya çıkarmış.

Bilim insanları uzun müddettir parasetemolün beyinde, hisleri etkileyen insular korteks üzere birtakım alanların aktivitesini azaltarak ağrıyı durdurduğunu biliyor.

Beynin bu alanlarının toplumsal münasebetlerimizde çektiğimiz acılarda da hissesi var, ve tuhaf bir halde parasetemol almak reddedildikten sonra insanın kendisini daha düzgün hissetmesini sağlayabiliyor.

Son vakitlerde yapılan araştırmalar, beynin acı çekmekle ilgili bölgelerinin evvelce sanıldığından daha fazla fonksiyonu olduğunu, empatinin de birebir bölgelerden kaynaklandığını gösterdi.

Örneğin kısaca fMRI olarak anılan işlevsel manyetik rezonans görüntülemede, ağrı çekerken de, kendini birinin yerine koyup onun ismine keyifli olurken de, bir diğer deyişle olumlu empati sırasında beynin birebir alanlarının çalıştığı ortaya çıktı.

Mischkowski bu nedenle ağrı kesicilerin olumlu empatiyi zorlaştırıp zorlaştırmadığını araştırdı ve parasetemolün empati hissini kıymetli ölçüde azalttığını gördü.

Getty Images L-dopa, Parkinson hastalığı tedavisinde en başarılı olan ilaç, lakin yan tesirleri olabiliyor

Empati, yalnızca “iyi” bir insan olup olmadığınızı yahut hüzünlü sinemalar izlerken ağlayıp ağlamayacağınızı belirlemiyor.

Empati duygusu, romantik alakaların daha istikrarlı, çocukların daha uyumlu, meslek hayatlarının daha başarılı olmasını sağlayabiliyor. İnsan çeşidinin başarılı olmasını empatiye bağlayan bilim insanları bile var.

Bu nedenle bir ilacın empati hissini etkilemesi hafife alınacak bir bahis değil.

Aslında parasetemolün tesirleri birkaç saat içinde geçtiği ve daima alınmadığı için kişiliği değiştirdiği söylenemez. Lakin Mischkowski, bu hususta şuurlu olursak sağduyulu davranabileceğimizi söylüyor.

“Nasıl ki alkol alıp araç kullanmamamız gerektiğini biliyoruz, parasetemol alıp da eşinizle yahut bir iş arkadaşınızla önemli bir bahiste konuşmak üzere duygusal açıdan hassas olmanızı gerektiren durumlara da girmemeniz gerekiyor” diyor.

İlaçların bu türlü ruhsal tesirleri olmasının nedenlerinden biri, bedenin bağımsız çalışan değil, hepsi birbirine bağlı ve birbirlerini etkileyen süreçlerden geçen organlardan oluşması.

Örneğin bilim insanları, bir müddettir astım ilaçlarının bazen hiperaktiviteye ya da dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) semptomlarına yol açtığını biliyor.

Kısa müddet evvel, bu iki hastalıktan birine sahip olanların başkasına de sahip olma riskini yüzde 45 ile yüzde 53’e kadar artırdığı ortaya çıktı.

Getty Images Statinler olarak anılan kolesterol ilaçlarının ağır yan tesirleri olabiliyor

2009’da Illinois’teki Northwestern Üniversitesi’nden psikologlar, antidepresanların kişiliği değiştirip değiştirmediğini araştırdı. Bilhassa de nevrotizm, yani duygusal dengesizlik ile bağlantısı olup olmadığını bulmak istiyorlardı.

16 hafta boyunca orta yahut ileri seviyede depresyonda olan yetişkinlerin bir kısmına antidepresan, bir kısmına, ilaç olduğu izlenimini veren lakin bir işlevi bulunmayan bir plasebo verildi. Bir kısmına da konuşarak terapi yapıldı.

Araştırmacılardan Robert DeRubeis, “İlacın büyük bir nevrotik değişikliğe neden olduğunu gördük. Çok çarpıcıydı” diyor.

Antidepresanlar depresyonu azaltıyordu lakin, bundan bağımsız olarak nevrotizmi azaltma seviyesi çok daha fazlaydı. Antidepresan kullanan hastaların ayrıyeten daha dışa dönük oldukları gözlendi. Bununla birlikte, araştırmanın küçük çapta olduğunu ve bulguları doğrulayacak öteki çalışmalar yapılmadığını dikkate almak gerekiyor.

Nevrotik olmamak güzel bir yan tesir üzere görünse de, buna da ihtiyatla yaklaşmak gerekiyor. Nevrotikler erken mevt üzere risklerle karşı karşıya, fakat her şeyden kaygı etmeleri bazen tehlikelerden kaçınma talihlerini artırıyor.

Getty Images Kolesterol düşüren ilaçlar her yıl on binlerce kişinin hayatını kurtarıyor. Doktora sormadan ilaçları bırakmamak gerekiyor.

Peki hastalar, tedavilerinin kişiliklerini değiştirebileceği konusunda uyarılmalı mı?

DeRubeis, “Bir arkadaşıma tavsiyede bulunuyor olsaydım, doğal olarak kilo almak üzere başka yan tesirlere bakarken, katiyetle bu çeşit istenmeyen tesirlere karşı da uyanık olmalarını söylerdim” diyor.

Bu noktada, ilaçları bırakmanın tartışılmadığını belirtmekte fayda var.

Beyin üzerindeki tesirlerine karşın, antidepresanların intiharları önlemeye yardımcı olduğu, kolesterol düşürücü ilaçların her yıl on binlerce kişiyi kurtardığı ve parasetamolün bir ağrı kesici olarak Dünya Sıhhat Örgütü’nün temel ilaçlar listesinde yer aldığı biliniyor.

Ancak insanların muhtemel ruhsal yan tesirler hakkında bilgilendirilmesi de kıymetli. Bilhassa de birtakım kişilik değişikliklerinin çok büyük olması bu mevzuyu acil hale getiriyor.

Parkinson hastalığını tedavi etmek için kullanılan L-dopa ilacının dürtülere karşı koymayı güçleştiren Dürtü Denetim Bozukluğu riskini artırdığına dair sağlam ispatlar var. Birtakım hastalar birdenbire daha fazla risk almaya başladığından kumar, alışveriş yahut seks düşkünü olabiliyor.

2009’da, Parkinson hastası bir adamın 60 bin dolarlık bir bilet dolandırıcılığı yapmasının akabinde benzeri özelliklere sahip bir ilaç manşetlere çıktı. Dolandırıcı, kişiliğini büsbütün değiştirdiğini tez ettiği ilacını suçlamıştı.

Parkinson hastalığının en tesirli tedavilerinden biri olarak görülen L-dopa, ABD’de her yıl binlerce kişi tarafından kullanılan bir ilaç. İlacın yan tesirleri sayılırken kumar ya da seks üzere mevzularda dürtüleri çok artırabileceği açıkça söyleniyor.

DeRubeis, Golomb ve Mischkowski, araştırdıkları ilaçların hepsinin de potansiyel ruhsal tesirlerine karşın kullanılmaya devam edeceğini düşünüyor.

Mischkowski, her gün aldığımız çok ölçüdeki ilacın yan tesirlerini azaltmak için daha fazla bilgi sahibi olmamız gerektiğini söylüyor. Zira şu anda, ilaçların bireylerin ve hatta tüm bir toplumun davranışlarını nasıl etkiledikleri hala tam olarak bilinmiyor.

Uyarı: Bu yazı yalnızca bilgi gayelidir ve hekiminizin yahut öbür bir sıhhat uzmanının tıbbi tavsiyesi yerine geçmez. BBC, bu yazının içeriğine dayalı olarak bir kullanıcı tarafından yapılan rastgele bir teşhisten sorumlu tutulamaz. BBC, sıralanan harici internet sitelerinin içeriğinden sorumlu değildir ve sitelerin rastgele birinde bahsedilen yahut tavsiye edilen rastgele bir ticari eser yahut hizmeti desteklemez. Sıhhatinizle ilgili bir kaygınız varsa mutlaka hekiminize danışın.