Hyman Philip Minsky (23 Eylül 1919 – 24 Ekim 1996) Amerikalı iktisatçı, St. Louis’deki Washington Üniversitesi’nde iktisat profesörü ve Bard College Levy İktisat Enstitüsü’nde akademisyendi. Akademik olarak finansal krizlerin özelliklerinin anlaşılmasını ve açıklanmasını sağlamaya çalıştı. Minsky bazen post-Keynesyen bir iktisatçı olarak tanımlanır zira Keynesyen gelenekte olduğu üzere, finansal piyasalara birtakım hükümet müdahalelerini destekledi, 1980’lerin birtakım finansal deregülasyonlarını eleştirdi, Federal Rezerv’in son deva borç veren olarak değerini vurguladı ve finansal piyasalarda özel borcun çok birikmesine karşı çıktı.
Minsky’nin ekonomik teorileri, 2008’deki yüksek faizli mortgage krizi onlara yine ilgi duyana kadar onlarca yıl boyunca büyük ölçüde göz arkası edildi.
Minsky, her ne kadar kriz patladığında hayatta olmasa da, kriz ile birlikte tekrar keşfedildi. Birçok ekonomist, onun fikirlerinin olan biteni klâsik açıklamalardan daha âlâ tanımladığına inanıyordu. Hatta kriz için “Minsky Anı” isimlendirmesi yapanlar bile çıkmıştı.
1980’lerde, özgür piyasa iktisadı geri dönüş yapmıştı. Ekonomistler, kendi haline bırakılırsa, iktisadın çılgın yükselişler ve düşüşler olmaksızın bir oldukça istikrarlı olacağına inanıyorlardı. Minsky ise kapitalizmin krizlere hamile olduğunu düşünüyordu. Bu onu bir kesim daha radikal yapıyordu. Bu tavrı Rus-Yahudi göçmeni sosyalist bir ailede yetişmiş olmasından kaynaklanmaktaydı. Ne var ki Minsky, Marx’dan etkilendiği kadar, kapitalist iktisatların ani düşüşler yaşadığına inanan Keynes’ten de etkilenmişti.
Minsky, Keynesçiler için bile sıra dışı bir ekonomistti. O, Keynesçi niyetin klasik yorumunun ihmal ettiğine inandığı birtakım taraflara vurgu yapıyordu. Bunlardan biri, yatırımın derin bir belirsizlik ortamında yapıldığı tespitiydi. Bugün bir fabrika kuracak olsanız, beş yıl içinde ne kadar para kazanacağınızı bilmezsiniz. O günkü durumu kestirmenin yollarından biri, sonuçlara ait bir dizi ihtimal olacaktır. Piyasanızın büyüme bahtı da küçülme talihi da yüzde 50’dir. Derin belirsizlik farklıdır; zira ihtimalleri ya da sizi ne üzere sonuçların beklediğini bilemezsiniz. Bundan ötürü yatırım, gelecekteki kar ihtimalinin elverişli bir matematiksel hesaplamasına değil, insanların optimist hislerine bağlıdır; Keynes buna hayvani ruh diyordu. İnsanların hayvani ruhları körelirse yatırımlar düşer, iktisat de daralırdı.
Keynes, paranın vakit içinde, bilhassa de gelecek meçhulken, alınacak ekonomik kararlara imkân verdiğini düşünür. Standart iktisat teorisinin değerli bir kısmının şaşırtan bir özelliği, bu teorinin, tam da sizin ondan beklediğiniz şey hakkında, yani para ve bankalar hakkında çok az şey anlatmasıdır. Bunun nedeni de, temel piyasa teorisinin gerçek şeylerin alımı ve satımıyla ilgili olmasıdır. Örneğin bir patates satarsanız bir eşarp alırsanız; değerli olan, bir eşarp almak için ne kadar patatese gereksiniminiz olduğudur. Burada para, eşarplar için patatesin değiş tokuşunu kolaylaştırır; fakat kendi başına para pek bir işe yaramaz. Minsky’ye nazaran bu, soruna karşıtından yaklaşmak gerekir. Para ve kredi vererek alışverişin yaratılmasına yardımcı olan bankalar, iktisada güç veren şeylerdir lakin sonunda ekonomiyi krize sokanlar da onlardır.
Minsky’ye nazaran, kapitalizm geliştikçe istikrarsız bir hale gelir. Birinci başta, bankalar kime borç verecekleri konusunda temkinli davranır. Bir getiri elde etmek umuduyla bir iş yeri açmaya karar verdiğinizde, gelecek üzerine bir bahis oynarsınız. Bir bankadan kredi alarak, oynadığınız bahsin bedelini ödersiniz. Banka sizin parayı geri ödeyip ödeyemeyeceğinizi bilmek ister. Kredi verirken de bu koşulları taşıyıp taşımadığınızı, borcunuzu ödeyip ödeyemeyeceğinizi denetim eder. Nihayet kredi almışsanız her ay bankaya ana paranızın bir kısmıyla bir arada muhakkak bir faiz de ödemeniz gerekir. Böylelikle kalan borç ölçüsü giderek azalır ve nihayet borcunuzu büsbütün ödersiniz.
Minsky, vakit içerisinde temkinli kapitalizmin yerini cüretli kapitalizmin aldığını söyler: Daha çok insan borç almak istemektedir ve bankalar da bunlara kredi vermek istemektedir; zira bu onlara çıkar sağlamaktadır. Bankalar borç alanlarla yarışa başlarlar ve böylece geri ödeme ihtimali düşük olan borç para taleplerini karşılamak için yeni kredi çeşitleri icat ederler. Borç alanların her ay sırf faiz ödemek zorunda olduğu krediler verirler. Asıl kredi borcunun ödenme vakti geldiğinde banka bu vakti uzatır. Finansal krize yol açan yıllarda, bankalar bu formda kredi vermektedir. Minsky buna “spekülatif borçlandırma” ismini vermişti: Borçlar, konut fiyatlarının düşmeyeceği, faiz oranlarının yükselmeyeceği ve münasebetiyle da borç alanların borçlarını ödeme konusunda derde düşmeyeceği üzerine oynanan bir bahistir.
Cüretli kapitalizm sonra pervasız kapitalizme dönüşür. İktisat almış başını gitmekte ve her gün daha fazla insan borç almak istemektedir. Bankalar çok düşük geri ödeme kabiliyeti olan insanlara da –en düşük gelirli borçlulara ya da geri ödeme sicili pak olmayan insanlara- kredi vermeye başlar. Bunlar artık faizini bile ödemek zorunda kalmadıkları tipten kredilerdir. Her ay banka ana para üzerine faizi de eklemektedir ve borcun ölçüsü büyüdükçe büyümektedir. Bankalar ve borç alanlar şuna güvenmektedir: Mesken fiyatları daima olarak artacak ve bu artış sayesinde meskenlerin fiyatı konut sahiplerinin borçlarının toplam meblağından daha yüksek olacaktır. Birkaç yıl sonra, bedeli borçtan yüksek olan meskenlerini satınca, borç alanların elinde borçlarını ödeyecek kadar para kalacaktır.
Bu durumda kredi verenler ile alanların hayvani ruhları coşmuştur. Bankalar konut fiyatlarının yükselişini sürdüreceği umuduyla kredi vermekte ve bu kadar çok para vererek de birebir vakitte konut fiyatlarının artmasına neden olmaktadırlar. 2018 krizine yanlışsız gidilen on yıl içerisinde Amerika’da mesken fiyatları ikiye katlanmıştı. Borç alanlar ile verenler, ekonomistlerin bazen balon dedikleri, kendi kendine kıvrılarak üste gerçek yükselen bir döngü yaratmışlardı. Minsky, bu pervasız borç verme sistemine, giderek artan sayıda saf yatırımcıyı içine çeken balonlar yaratmak suretiyle işleyen palavra dolan projelerin mimarı, meşhur İtalyan dolandırıcı Charles Ponzi’nin isminden hareketle “Ponzi Finansmanı” ismini vermişti.
Balonların en kıymetli sorunu bir gün patlamalarıdır. Kredi verenlerin ayakları yere bastığında ve borçlarının geri ödenmesini istemeye başladıklarında “Minsky anı” gelip çatar. Bankalar, borç isteyen riskli şahıslara borç vermeyi artık kesmişlerdi ve mesken fiyatları da o kadar süratli yükselmiyordu. Bu, yüksek fiyat artışlarına bağlı olan Ponzi finansman sisteminin altını oymuştu. Beşerler artık konutlarını satmaya başlamış ve mesken fiyatları da giderek düşmüştü. Borç alanlar borçlarını geri ödeyemez hale gelmiş ve bankalar konutların mülkiyetini kendi üzerlerine almaya başlamıştı. İnşaat şirketleri yeni mesken inşaatlarını durdurmuş, iktisattaki yatırım durmuş ve ülke iktisadında önemli bir daralma kelam konusu olmuştu.
Minsky, finansal piyasalardaki yeniliklerin spekülatif borçlandırma ve Ponzi finansmanına yardımcı olduğunu söylüyordu. Finansal krize yol açan bu yeniliklerden en kıymetli bir tanesi “menkul kıymetleştirme”ydi (securitisation). Bir menkul paha, alınıp satılabilen bir şirketteki bir pay üzere, finansal bir faaldir. Bir şirket bir pay satarsa, bu pay için o şirkette kar hissesi hakkı kazandırır. Finansal kriz öncesi yıllarda konut kredileri, alınıp satılabilen menkul bedeller oluşturmak için kullanılıyordu. Bu menkul pahalar, farklı borçların finansal bir kokteyliydi.
Kim bir menkul bedel satın alırsa, konutların sahiplerinden borcun geri ödemesini de alıyordu. Fakat bu kredilerin birçoğu “eşik-altı” kredilerdi; yani borçlarını geri ödeme kabiliyetinden mahrum, yüksek risk kümesine giren insanlara verilen kredilerdi.
Ev fiyatlarının bu kadar süratli yükseldiği bir vakitte, menkul pahalar hayli lezzetli birer kokteyldi. Bunlar ayrıyeten inanılmaz derecede incelikle hazırlanmış kokteyllerdi. (Bu menkul kıymetlerden kimilerinin muhteviyatını hakkıyla anlayabilmek için bir milyon sayfa belgeyi okumanız gerekiyordu…) Hasebiyle onları alan yatırımcılar, içeriğinde nelerin olduğunu hakikaten bilmiyordu ve onları alınca ne berbat bir baş ağrısına yakalanacaklarını kestiremiyorlardı. Temkinli kapitalizm vakitlerinde, bankalar kredi verme işini sıkı tutuyor ve kredi verdikleri şahısların geri ödeme yapabileceklerinden mümkün olduğunca emin olmak istiyorlardı. Bir vakitler banka yöneticileri müşterilerini şahsen tanıyordu ve lakin muteber bireylere kredi veriliyordu. Krediler menkul bedeller paketine sarılınca ve sonra da satılınca, dikkatli olmanın bir ehemmiyeti kalmadı. Satın alanlar için, menkul kıymetler inançlı yatırımlara benziyordu. Sonuçta olan, finansal piyasalardaki enformasyon akışının durmasıydı ve enformasyon olmayınca piyasalar hakikat düzgün çalışmaz hale gelmektedir.
Menkul değerlendirme nedeniyle, San Antonio’daki bayanın kredi geri ödemesinin Teksas’taki bankasının San Antonio şubesi tarafından alınması gerekmiyordu. Bu borç, bayanın borcunun içine karıştığı kimi menkul değerler satın almış, Londra’daki bir yatırım bankasına geçmişti. Bankanın bayan hakkında hiçbir fikri yoktu, fakat bayan parasını geri ödemeyi katıca banka para kaybediyordu. Lehman Brothers o kadar çok menkul bedel satın almıştı ki, milyonlarca mesken sahibi geri ödemeyi katıca banka batmıştı. Bankalar birbirlerine borç vermeyi kesmişti; zira öteki bankaların da iflas edeceklerinden korkuluyordu. Bankalar, borçlarını geri ödemede hiçbir kasveti olmayan insanlara da kredi vermeyi durdurmuştu. Sonuçta bütün finans sistemi -tasarruf sahipleri parasını konut almak ya da iş kurmak için kullanacak olan insanlara kanalize eden sistem- çökmüştü.
Minsky teorisi bize, finansal krizin ve peşinden gelen daralmanın tam olarak bankacıların ya da borç alanların açgözlülüğü sonucunda ortaya çıkmadığını anlatıyordu. Asıl neden daha derinde yatıyordu; finans temelli kapitalizmin sonuçlarıydı bunlar. İkinci Dünya Savaşı sonrasında onlarca yıl süren ekonomik büyüme, krizin tohumlarını ekmişti. Bankacılık merkezleri –New York’da Wall Street ve Londra’da City- bilhassa hükümetlerin bankalar üzerindeki sınırlamaları kaldırdığı 1980’lerden beri cazip finansal eserlerle büyümeyi ateşlerken, kapitalizm daha da pervasız hale gelmişti. Tahminen sonrası için Minsky anı yerine bir Minsky çağından bahsetmek daha yanlışsız olacaktır. Gerçekten temkinli kapitalizmden pervasız kapitalizme geçiş onlarca yıl almıştır.