Rekabet Heyeti Lideri Birol Küle, zincir market soruşturmasının akabinde tedarikçilere kesilen cezaya ait, “İkinci evrakımızda bu yapıyı genişleterek tamamlayan 13 farklı ‘topla-dağıt karteli’ dediğimiz tipte kartel yapılanması daha olduğunu gördük.” dedi.
Küle, soruşturma sonucuna ait değerlendirmede bulundu.
Bu soruşturmanın marketlere 2,7 milyar liralık ceza kesilen birinci soruşturmadan emsal ve ayrışan tarafları olduğunu belirten Küle, iki evrakın en değerli ortak istikametinin, başta besin ve hijyen eserleri olmak üzere süratli tüketim eserlerine yönelik inceleme, şikayet, araştırma ve müşahedelerin eseri niteliği taşıması olduğunu söyledi. Küle, “Yapılan yerinde inceleme ve tahliller bizleri maalesef hem alt pazar olan organize perakende ve özellikle büyük ulusal süpermarket zincirlerin hem de üst pazarda kıymetli markaları denetim eden ekonomik ünitelerin dahil olduğu birbirine paralel kartel yapılanmalarına götürdü.” diye konuştu.
Küle, birinci belgede 5 büyük ulusal zincir marketin hem kendi ortalarında koordine ettikleri hem de üst pazardaki bir tedarikçinin uyuma dahil olduğu iki taraflı bir kartel yapılanmasının kelam konusu olduğunu anımsatarak, “İkinci evrakımızda bu yapıyı genişleterek tamamlayan 13 farklı ‘topla-dağıt karteli’ dediğimiz tipte kartel yapılanması daha olduğunu gördük.” tabirini kullandı.
“ORGANİZE PAZARDAKİ AĞIRLAŞMA GİDERİLMELİ”
Hukukun en temel genel prensiplerinden olan “aynı aksiyonun iki kere cezalandırılmaması” prensibi gereği birinci belgede toplam ciroları üzerinden ceza uygulanan alt pazardaki zincirlerin, topla-dağıt kartel yapılanmasının aktörleri olmalarına karşın bu evrakta tekrar ceza almadıklarına işaret eden Küle, şöyle devam etti:
“Bununla birlikte, ikinci evrakımızla maalesef daldaki kimi kıymetli gerçekleri bir sefer daha ve güçlü bir biçimde görmüş olduk. Yüksek hisseye sahip tedarikçiler ile yeniden yüksek hisseye sahip perakende şirketlerinin mevcut ticari münasebetlerini kullanarak refah dağılımını nasıl bozdukları, yapay fiyat artışları ile moral da dahil toplumsal adaleti nasıl tahrip ettikleri, ağırlaşmanın olduğu piyasalarda rekabet ihlallerinin kolaylaştığı, kritik periyotlarda bilhassa alt pazardaki darboğazın tüketiciler üzerindeki baskısını artırdığı görüldü. Hükümetin her türlü teşvik ve iktisadi dayanaklarına karşın kar feragati ve sürdürülebilir yatırım yerine çok karlılık odaklı çalıştıkları, Fransa örneğindeki üzere aşikâr periyotlarda fiyatları dondurabilecekken bu tıp dayanışma ruhundan uzak kaldıkları, kısa, orta ve uzun vadede tüketicinin daima dezavantajlı olduğu ortaya çıktı. Tüm bu müşahedeler organize pazardaki bu ağırlaşmanın kesinlikle giderilmesi gerektiğine işaret etmektedir.”
Başkan Küle, “hub and spoke” olarak tabir edilen “topla-dağıt karteli” kavramına ait de bu kartellerin olağandan en değerli farkının, aktörlerin dikey ticari ilgilerden faydalanarak koordine olmaları ve bu halde rekabetçi düzeyin üstündeki fiyatlarda anlaşıp bunu sürdürebilmesi olduğunu anlattı. Kartellerin uzun müddet stabil kalabilmesi için rakiplerin birbirini çok maliyetlere katlanmadan izleyebilmeleri ve fiyat kırarak satışlarını artırmak isteyen yani karteli bozan üyelerine yaptırım uygulayabilmesi gerektiğini belirten Küle, “Bunu en az maliyetle yapabilmelerinin bir yolu da rutin ticari bağlantıları ve bağlantıları bulunan bir ‘hub’ı kullanmaktır. Şayet hem ‘hub’ hem de ‘spoke’lar karteli kendi yararlarına görürse dikey bağlantıları kullanarak genel fiyatların tüm piyasada yüksek kalmasını garantileyeceklerdir. Yani ‘hub and spoke’ dediğimiz kartel tipini sürdürmek, standart bir karteli sürdürmekten daha kolay ve faal oluyor.” diye konuştu.
Bu kartel tipini dünya örneklerine paralel formda ülkede de görmüş olduklarını vurgulayan Küle, şu değerlendirmede bulundu:
“Belçika, Kanada, İngiltere dahil pek çok ülkede yeniden bizim evraklarımızın kapsamına emsal evrakların yanında farklı kesimlerde önemli ve 15-20 yıllık dönemlere varan kartel yapılanmaları tespit edilmiştir. Bunların kimileri da pişmanlık kuruluşuyla otoriteye duyurulmuştur.”
5 ZİNCİR MARKETİN PAZAR HİSSESİ YÜZDE 85
Küle, zincir marketlerden birinci 5’inin toplam yaklaşık yüzde 85 pazar hissesine sahip olduğuna dikkati çekerek, “Her ne kadar ölçek ve kapsam ekonomileri bir dereceye kadar aktiflik yaratıcı olsa da çok ağırlaşma ve marketlerin büyüme spiralinin gıda-tüketim eserleri zincirine olan olumsuz yansımaları belirli bir noktadan sonra ağır basmaktadır.” dedi.
Yapılan bilimsel çalışmalarda, piyasadaki her yüzde 1 ağırlaşmanın yüzde 0,2 fiyat artışına sebep olduğu bulgusu olduğuna işaret eden Küle, şöyle konuştu:
“Bu zincirler mağaza sayılarının binlerle tabir edilmesi ve ülkemizin tamamına yayılmalarının yanında alımlarını ve kararlarını çok büyük ölçeğe dayalı olarak merkezi yapıyorlar. Bu da üst pazarlar ne kadar rekabetçi olursa olsun alt pazara gelindiğinde çok önemli bir alıcı ve pazarlık gücü demek. Rekabetin olduğu ortamda bu zincirlerin toptan düzeyde fiyat kırması ve bunu da tüketiciye yansıtmaları beklenir lakin maalesef az sayıda oyunculu bu yapıda belgelerimiz bu darboğazın tüketicinin kaybettiği bir yapı haline gelmiş olduğunu net bir formda kanıtladı. 5 küme, asimetrik fiyatlama (değer zincirinde değer-fiyat bağlantısının zincirlerin avantajına olması) ve paha zincirindeki asimetrik risk paylaşımı sayesinde neredeyse sıfır riskle karını maksimize ederken bilhassa küçük ölçekli tedarikçilerin çok düşük marjla çalışmak zorunda kaldığı görüldü.”
“ÇİFTÇİNİN BAĞIMSIZLIĞINI BİTİRİYOR”
Özellikle tarım piyasalarında dikey zincirde büyük marketler tarafından pazar gücünün kullanılmasının hem çiftçinin bağımsızlığını bitirdiğini hem de önemli refah yarattığını belirten Küle, şunları kaydetti:
“Bunun sonucu olarak ekonomilerdeki şokların tesiri büsbütün çiftçiler ve küçük ölçekli oyuncular üzerinde kalmaktadır. Sıkıntının bir öteki boyutu da büyük zincirlerin üst pazardaki tedarikçilerden daha elverişli şartlarda alım yapabilmesi karşısında tedarikçilerin bu kaybı dengelemek hedefiyle geriye kalan marketlere/esnafa daha yüksek fiyatlardan satmak, daha kısa vadeli satmak durumunda kalması. Bu durum mahallî marketler ve küçük esnaf için sürdürülebilir olmaktan çok uzaktır. Bu tablo ayrıyeten büyük zincirlerin rakiplerinin maliyetlerini de artırıyor. Gördüğünüz üzere risk daima küçüklerde ya da tüketicide kalmış oluyor. İşte tüm bu sebeplerle organize pazarda ağırlaşmanın ve alt pazarda dar boğazın sebebi olan aktörlerin mevcut durumlarının rekabetçi bir piyasanın oluşmasına mani olduğu ve kesinlikle dikkatli bir formda düzenlenmesi gerektiği yadsınamaz bir gerçektir. Burada asimetrik bir düzenlemeyle 5 büyük zincir marketin dikey ticari münasebetlerinin ve entegrasyonunun kesinlikle alt ve üst pazarlardaki rekabet telaşlarını giderek formda tekrar düşünülmesi gerekiyor.”