Hüseyin Köse: İnsan insanın yüküne dönüşmeli

Nazif Gür

Hüseyin Köse’yi çevirdiği kitapların yanı sıra, şiirleri, denemeleri ve bilhassa de medya kültürü ve sinema sosyolojisi alanında yazdığı akademik incelemelerden tanıyoruz. Geçtiğimiz günlerde Köse’nin yeni bir deneme kitabının çıkacağını haber aldık. ‘Sera Toplumunda Çöl Olmak: Hasarlı Yüklemler Üzerine Deneme’ ismini taşıyan bu kitap Kırmızı Kedi Yayınevi etiketiyle raflarda. Biz de Köse’yle kitabı ve günümüz toplumunun açmazlarını konuştuk.

‘Sera Toplumunda Çöl Olmak’ nasıl ortaya çıktı? Kitabın yazım sürecinde neler yaşandığını bizimle paylaşır mısınız?

Aslında geniş sayılabilecek bir vakit dilimine yayılan bir kitap oldu.Yaklaşık iki yıllık bir mesainin eseri. Son birkaç yılda, bilhassa Covid-19 pandemisinin hepimizin yaşamsal rutini üzerinde yarattığı görülmemiş tahribatla birlikte, üzerine çok düşündüğüm bir problem vardı. Birbirimizin gözüne fazlaca çarpmadığımız, fiili ve fizikî bağların ve müsabakaların minimumunu deneyimlemeye mecbur bırakıldığımız bu türlü bir olayın akabinde, sanki evvelden var olup da değeri pek bilinmemiş, şimdilerde ise gördüğü çok önemli hasar yüzünden ıskartaya çıkarılmış izlenimi veren -o da kaldığı kadarıyla- hangi “vicdani yüklemlerimizin” yahut kıymetlerimizin ayırdında olabildiğimiz sorusuydu bu. Bu defa tümüyle ne yaptığımın farkında olarak, bu türlü bir sorgulamanın gerisine düştüğümü söyleyebilirim rahatlıkla. Nasıl bir çöldü ki bu içinde yaşadığımız? Neyin hak edilmiş yahut edilmemiş cezası?

DEĞERLER ALANI HİÇ BU KADAR DİNAMİTLENMEMİŞTİ

Yıkımın birinci aylarında gazetelerde epeyce dokunaklı bir fotoğraf karesine rastladığımı hatırlıyorum. Mecburî olarak “evde kal” davetlerinin yapıldığı günlerin birinde, bir kız çocuğu televizyonun karşısına geçmiş, sokak ve meydanlarda aç biilaç kalmış kuşların ekrandaki manzarasını avucunda tuttuğu ekmek parçacıklarıyla yemlemeye çalışıyordu. Bundan daha dramatik bir sahne hatırlamıyorum… İkinci olarak da kitaptaki temel izleklerin, bilhassa de “ukdeyi sıfırlamak” mecazıyla tabir edilebilecek olanların memleketteki mütehakkim politik halin baskıcı ve hayatı daraltıcı karar ve uygulamalarının bir sonucu olarak belirdiği söylenebilir sanırım. Gerçekten minimum müştereklerin pahalar alanı hiç bu kadar daraltılıp dinamitlenmemişti…

Sera Toplumunda Çöl Olmak, Hüseyin Köse, Kırmızı Kedi Yayınevi, 192S, 2022

Gerçekten de ömrü boyunca şiddetsiz ve tahammülsüz bir dünya hayali öngörmemiş olan bir aklın tezahürleri son beş on yıldır yaşadıklarımız. Bu, öylesine yıkım isteğiyle dolu bir akıl ki, güya her yaşayan ve yaşatan duyuyu haklamak için uzunluk gösteriyor. Adeta insanı hakla ki, cümle haksızlıklar yaşasın diyen bir kara akıl bu. Bir yanda kanun kararıyla alanı daha da genişletilen savunmasız ve kırılgan yurttaşlık hakları, başka yanda habire tehditler savurulup parmak sallanarak baskılanmaya çalışılan kamusal özgürlükler alanı ve gemi azıya almış diğer keyfilikler. İşte Seyahat Parkı, İstanbul Kontratı, neredeyse her güne bir vefat sığan bayan cinayetleri ve daha öbür üzgünlükler. Bir de meseleler çözülmeden kaldıkça artan bir otoriterlik var, hamasetin harareti yükseldikçe sümenaltı edilmeye çalışılan geçinme zorluğu. Hayat konutta de dışarıda da pahalanıp daraldıkça eksilen memnunluk, türlü ayrışmalarla genişleyen gedik, bugünü bugün de(n) öngörememe basiretsizliği, vs. var.

‘Şair ve Taifesi’nden sonra ikinci deneme kitabınız olan ‘Sera Toplumunda Çöl Olmak’ maksat tahtasına günümüz toplumunun dekadans eğilimlerini koyuyor. Ne durumda olduğumuzu özetlemek gerekirse neler söylemek istersiniz?

Geçenlerde bir haber vardı. Sarhoş bir vatandaş kalabalık bir takıma dahil olup kayıp birini aradı diye yazıyordu. Saatler sonra ise aranılan kişinin sarhoş adamın kendisi olduğu ortaya çıktı… Bundan daha trajikomik bir durum hatırlamıyoruzdur herhalde. Herkes kaybolur ancak herkes kendini aramaz. Bu yurttaşımız hiç değilse zahmet etmiş, yola revan eyleyip saatlerce aramış yitirdiği kendini. Bu işin mizah kısmı alışılmış. Vaziyetin asıl vahim tarafıysa şu: Oldukça bir vakittir zihnimizdeki memleket imgesi farklı, sokaklar, caddeler farklı, konut içleri de. Her yan adeta Ortaçağlı dumanlarla çevrilmiş bir Hamlet ıssızlığı… “Falan” sözcüğü bile çok uzun, çok uzak, çok iri, çok kimsesiz… Herkesleri, o düzlükleri çoktan geçtim, kendinden içeriye yanlışsız dahi engebeli bir yol var, diz uzunluğu, inişli yokuşlu, pek dolambaçlı.

MEMLEKET KAYIP, BEŞERLER GARİP

Şairin [Gülten Akın] dediği üzere, “rüzgâr usta, ben acemi…” Hayat şu sıra, burada, boynumuzda, “kirin elementi…” Özetle, memleket kayıp, beşerler garip, anılar kayık… Dahası, Spivak’ın deyişiyle, “beyaz adamların esmer bayanları esmer adamlardan kurtardığı” bir karanlık tasavvur… Ülkece ‘Squid Game’ dizisinin ikinci oyununda şeker kalıplarını yalayarak ortasındaki simgeyi bozmadan çıkarmaya çalışan beşerler üzereyiz. Tehlike büyüdükçe ağızdaki tat da büyüyor. Tadın en ağır olduğu yerde porsiyon uygunca küçülüyor. Porsiyon küçüldükçe açlığın alanı daha da genişliyor. Biliyorum, çok karanlık bir tablo sundum. Lakin moral bozukluğu da uygun berbat bir değişim itkisi yaratır. Sığınağım bu.

Hayal kurma ümidini yitirmiş, bencil, hazları tarafından esir alınan bireylerin çoğunlukta olduğunu ve bunun giderek arttığını söylüyorsunuz. İnsanların bu derece kaybolmalarının temel sebebi artık mananın yitmesi mi?

Bence tarihin bu evresinde geleceği mümkün kılacak tutarlılıkta bir mana arayışımız yok. Politik ideoloji bakımından ortada ortak bir baht anlatısının kalmadığı daha evvel Baudrillard, Lyotard, Derrida, Jameson üzere post-yapısal tenkidin birçok doruk ismi tarafından ilan edilmişti zati. Sonra bildiğiniz üzere, dünyanın dört bir yanından arka arda sokak hareketleri haberi geldi. Siyasal tarihimizde ve toplumsal muhalefet envanterimiz içinde bizde de kolektif hayal kurma kapasitesinin en çarpıcı örneklerinden biriydi Seyahat. Üstelik bu hayali kapasite post-truth’e, metaverse’e, posthuman tartışmalarına karşın var olabildi. Hem yeni kapitalizmin eser yerine ferdi heyecanları pazarlayan söylemsel taktiğine, hem de daha yaşanılabilir alternatif bir dünya için hayal kurmayı tanınan kültürün uyuşturucu fabrikası üzere kavrayan tanınan kültüre rağmen…

‘YETMEMEK NE HOŞ KELİMEDİR’

Kitapta çok sayıda sinemaya, sanatkara, müellife gönderme yapılıyor veyahut onlardan tekrar çok sayıda alıntı mevcut, ancak Bauman’ın şu kelamı ayrıyeten dikkat cazip: “Kayıtsızlık, azalan beklentilerle yaşamanın yoludur.” Bunu tepkisizlik formunda de tanımlayabilir miyiz?

Daha fazla yabancılaşmaya bitişik kayıtsızlık hissine yönelik bir vurgusu var Bauman’ın. Lakin yazdıklarının geneliyle de ferdi ve kitlesel tepkisizliğin neredeyse örgütlü bir berbatlığa dönüştüğü bir durumu ihbar ediyor. Toplumsal medya tuzağına karşı da ikaz etmişti sözgelimi giderayak. Hepimizi birbirimizin üretken olmayan “çölümsü” yalnızlığına seyirci yaptı demişti. Birebir halde, sık sık “birlikte olmanın bilgisayarlaşması” dediği bir şeyden de kelam eder Bauman; bireylere yan yana gelmeden bir ortada olma imkânı sunuyor dediği dijital teknolojinin olumsuzluklarından. Ürküntüyle tanım ettiği hâkim alaka sosyolojisi ise belirli: Süreksiz, kısa vadeli, taahhüde dayalı olmayan ilişkiler… İnsanı insanın taşınamaz hale gelmiş yükü üzere kavrayan bir akışkan modernite tasavvuru var sonra. Halbuki, etik olarak insanlığımızın bir yerde başlayıp sürebilmesi için insan insanın yüküne dönüşmeli. Bir uzaklık ve aralık şuuruyla, ahlaki sorumluluğu askıya alan sanal bir bağa imtiyaz tanındığında, bırakın yükü, insan insanı hissetmiyor bile. Kısaca, insanın beşere fiziki mesafelenmesinin yarattığı yeni bir ontik hakikati isimlendirmeye çalışıyor ismi geçen cümle.

İnsanın en büyük gayretlerinden birisini de “kendi yolunu çizme uğraşı” olarak isimlendiriyorsunuz. Birden fazla kişinin bu yükü taşımakta zorlandığı ortada, fakat bizi biz yapan şeylerden biri de bu yük değil midir?

Aslında sorudaki tırnak içi tabir, yeniden Bauman terminolojisiyle alakalı. Kendi olma yükü dediği bir benlik hakikati tanımlar düşünür. Kendi yolunu yapma, kendi gerçeğinin yükünü ve bunun dayattığı sorumlulukları sırtlanma, vb. manalar içeren tahliller yapar. Ben insanın yükünden öncelikle kendi yüklendiği pahaların bagajını anlıyorum. Farklılığın ödenmiş bedeli de ağır bir yüktür yeri geldiğinde. Ben bundan, diğerlerinde kişini kendisi olarak yaşayıp gitmesini anlıyorum. Faziletli, prensipli, dengeli bir duruşu. Kimi süreksiz lütuflar karşısında esnemeyen omurgayı. Yalnızlığı anlıyorum ki, insanın kendi kendinin mana birikimine işaret eder. Kendiyle boğuşmasını, taban köşelerini kurcalayıp durmasını daima ve savaşmasını ki, mutlak surette gereklidir. Yetmemek ne hoş sözdür, bu yüzden. Çoğalıp artmak ondan da hoş… Yetmemek diyorum ya, aslında onun da çapanoğlu bir tarafı var gerçi birkaç satır ileride. Hiç kimseye, hiçbir şeye yetmeyip, üstüne üstlük kendinden de zerrece artmayı bilmeyenler ne karanlık bir dehliz ne yorucu ve dağınık bir patikadır. Süreklilik bilinmeyen kopuşlarla, kopup gitmeler öteki seslerin şenliğine, müziğine ulanmakla mümkünken, gecede öylece sessiz bir korkuluk üzere durmak ne ışıklı bir pencere…

Kitabın çok yerinde kaybolmaya övgüler düzüldüğünü görüyoruz. Kaybolmak, birey olmakla, kendini bulma uğraşıyla ilişkilendirilerek anlatılıyor. Kabaca toparlarsak; kaybolmadan bulamayacağımız bir yol mu sizce bu?

Kaybolmayı şayet yeniye, meçhule, bilinmeyene açılmak biçiminde alırsak, aslında bu birçok şeyi keşfettiğimiz bir tecrübe olarak da görülebilir. Çöl de kaybolmanın ülkü yeridir bu manada, kitapta yeni toplumun yapayı, sahteyi kucaklarken, gelgitleri, uyumsuzlukları, muhalif hissedişleri olan damgalıları iten, uzaklaştıran dışlayıcı davranışına denk geliyor. Bu nedenle, bu türlü bir toplumdan değil tahminen lakin, onun dışında bir yerde kaybolduğumuzda hayattan öğrenecek çok şeyimiz var.

İkinci olarak, kaybolma motifini biraz da Deleuze’yen manasıyla kullanıyorum; daima yolda olmak, varmamak, doğrunun ne olduğunu bilmemek ya da her seferinde yine anlamaya çalışmak yahut devletli, örgütlü toplumun dışına seyahat olarak. Bence daima düşmanlıklar, bitmeyen tansiyonlar, katmerli nefret telaffuzları üreten aykırılıklar üzerine heyeti bir dünya tasavvurunun aşılmasına ait olarak ideolojinin son kelamı bu, yani her iki tecrübenin de dışında, Deleuze ve Guattari’nin ileri sürdükleri tipten bir “üçüncü alan” tahayyül etmek. Üstte, ikinci sorunuzu yanıtlamaya çalışırken alıntıladığım o “kendini arayan abi”, bu alışılmamış ütopyanın şimdilik kara-mizahla karışık somut bir örneği.

‘YAZMAK GENELDE ONARICIDIR’

Kitapta çok fazla sinema ve kitap ismi geçiyor demiştik. Pekala bize hangi sinema ve kitapları önerirsiniz? Nedenleriyle birlikte açıklar mısınız?

Önce sinemalardan başlayalım. Akademik işlerin yoğunluğu yüzünden epeydir sinema izleyemiyorum açıkçası. Sıkıntı edindikleri sıkıntıları ve önerdikleri tahlillerle aklımda kalan bir ikisini zikredeyim fakat en azından. Birincisi, Selman Nacar’ın çok konuşulan ‘İki Şafak Arasında’ isimli sineması. Sinema, maddileşmiş bir güvensizlikle bastırılmaya çalışılan yoksulluk ve suçluluk denklemini vicdanlar ortası bir tansiyon sınırı üzerine kurduğu için değerliydi bence. Ancak, çabucak sonrasında gerek yoksulluğun haklılığını gerekse suçluluğun safını sahipsiz bırakarak birebir denklemi tekrar geçersiz kılmaya çalışmasıyla da somut bir yere varmıyor üzereydi. Ancak bir farkla; sinemanın sonundaki kumaş sahnesiyle, daima olup biten ve bundan sonra da olmaya devam edecek olan kıyıma ait sessiz bir itiraz iması bırakarak.

İkinci olarak, Zeki Demirkubuz’un neredeyse tüm sinemalarını peş peşe tekrar izledim akademik bir makale çalışması için. Özetle, Demirkubuz sinemalarında devletin ve ideolojinin hissedilir seviyede yokluğunun ne manaya gelebileceği üzerine bir irdelemeydi. Bir öbür enteresan örnek de Darren Aronofsky’nin ‘Mother’ sinemasıydı. Sineması ikinci kez izlerken de sahiden büyülendim. Genelde iki sefer büyüleyen sinemalar pek yoktur ya da büyülemez de öbür öteki hisler, hisler bırakır.

Film, şairin şuurunu kaotik bir mahşere eşitleyen tavrıyla ilgimi çekmişti. Fazladan apokaliptik sahneleriyle de çağdaş sonrası hayatın katastrofik şuuruna açık bilinmeyen yollamalar yapıyordu. Şayet huzursuzluk yaratımın eviyse, kanılar doğurmak için sözler yetmez, meskeni de tüm mümkün manalarını da yakıp tutuşturmak gerekir diyen bir önerisi var üzereydi güya. Bu, nitekim de epey baş açıcı bir bildiriydi bana kalırsa. Şairi, sanatçıyı mistifiye eden klasik bakışı da gözden düşürmeye çabalıyordu sinema, işin hesaplı kitaplı endüstriyel boyutunu vurgulayarak. Hakikaten de artık sanatkarın tekno-erotik bir şamana, sanatın da endüstriyel bir orjiye dönüştüğü yerde, kendini kitlesel bir yağmaya açmaktan diğer kurtuluş yoktur.

Son olarak, yakınlarda ‘Severance’ diye sahiden çok çarpıcı bir dizi izledim Dizibox’ta. Yeni kapitalizmin iş ve konutu birbirinden ayırarak elde etmeyi umduğu verimlilik kutsamasını husus alıyordu. Lumon diye bir yüksek teknoloji şirketi var dizide. Daha doğrusu ne ürettiğini kimsenin bilmediği sır dolu bir şirket, çalışanlarının bile… Öyküdeki şirketin çalışanlarını terbiye ediş biçimi ise çok enteresandı: nezaketi oyuncul bir şiddetle harmanlayıp baskıyı enfantil bir masumiyetle maskelemeye çalışıyordu. Son kısım hariç, sekiz epizot boyunca, koca koca insanların çocuklaştıklarını izliyorsunuz, bir de belleksiz olmayı acı savuşturucu bir metot üzere sunuyor ki, tam da Willem Schmidt üzere olumlu niyet öğretisi eleştirmenlerinin “hasar görmez hayat” saplantısı dedikleri şey… Bayağı öğreticiydi.

Okuduğum kitaplara gelince; Umut Tümay Arslan’ın Kat’ı, Marguerite Yourcenar’ın ‘Bir Vefat Bağışlamak’ı, Adam Phillips’in ‘Dehşetler ve Uzmanlar’ı, Deleuze ve Guattari’nin ‘Kafka: Minör Bir Edebiyat İçin’i, Şükrü Erbaş’ın ‘Çırpınıp İçinde Döndüğüm Dünya’sı, Murathan Mungan’ın ‘Evrak Çantası’ vb. kitaplarla seyahat ettim en son.

Son vakitlerde neler çalışıyorsunuz, masanızın üstünde neler var?

Kendi şiir semantiğim üzerine poetik bir kitap yapıyorum birçoktur. Yarısına geldim sayılır. ‘Bir Başkadır’ dizisi üzerine kolektif bir kitap yapmıştık geçen yılın sonuna gerçek, mukavelesi yapıldı, lakin herkesin malumu ekonomik şartlardan ötürü yayımı oldukça gecikti. Umuyorum güze yanlışsız yayımlanır o da. ‘Medya Teorisi’ isimli akademik bir kitabı da yeni tamamladım. Kitap, Ankara menşeli bir yayınevinin ağustos programında. Bir de 2023 baharında insan içine çıkarmayı düşündüğüm yedinci şiir kitabım var ki, üzücü halde naz yapıyor. Bu kadar nazlanması ‘Teneke Trampet’in açılış sahnesini hatırlatıyor biraz. “Ürün” emekleyerek çıkış kapısına yanlışsız ilerliyor, lakin dışarısı öylesine gürültülü bir batak ki, cave’ın inançlı çıpası ağır basıyor tekrar. Yazmak genelde onarıcıdır, ancak nedense artık sırf kırık bir heves bırakıyor…