Fehim Taştekin
Türkiye’nin Şam’la uzlaşmanın şartlarını oluşturmaya çalıştığı bir devirde terör örgütleri listesindeki Heyet Tahrir el Şam’ın (HTŞ) Suriye Ulusal Ordusu (SMO) içindeki üç örgütle birlikte Afrin’e girmesi kimi soru işaretlerine neden oldu.
Türkiye, İdlib’e hükmeden HTŞ’nin Zeytin Kısmı Harekâtı bölgesine girmesine neden göz yumdu?
Amaç HTŞ’yi katalizör olarak kullanıp Fırat Kalkanı ve Zeytin Kolu bölgelerinde başıbozuk SMO kümelerini tekrar yoğurmak ve mümkün müzakerelerde Şam’ın karşısına güçlü bir blok mu çıkarmak?
Yoksa maksat HTŞ’nin önünü açarak SMO yükünden kurtulmak ve devamında zati ‘terör örgütü’ sayılan HTŞ’yi halletmeyi Şam’a mı bırakmak?
Ya da bütün bunlar birbiriyle hengameli kümeler ortasındaki güç çabasının kaçınılmaz sonuçları mı?
Sahadaki kümeler ortasındaki ayrışmaların geçmişi ve tarafların yeni konumları, hiçbir soruyu dışarda tutmaya müsaade vermiyor.
Bir tarafta SMO içinde Üçüncü Kolordu’nun başkan bileşeni Cephet’üş Şamiye ve Ceyş’ul İslam, başka tarafta SMO’ya bağlı Hamza Tümeni, Ahrar’uş Şam ve Süleyman Şah Tümeni’nin bulunduğu kamplar ortasında oldukça vakitten beri problemler yaşanıyordu.
Bu cepheleşmede HTŞ, birincisi geçen Haziran’da, ikincisi 11 Ekim’de olmak üzere iki defa Hamza-Ahrar-Süleyman Şah blokundan yana çatışmalara dahil oldu.
Haziran’da HTŞ, Afrin’in merkezine varmadan Ulusal İstihbarat Teşkilatı’nın (MİT) devreye girmesiyle eski mevzilerine dönmüştü.
11 Ekim’de HTŞ ortakları ile birlikte Afrin’i ele geçirmek üzere yeni bir harekât başlattı.
HTŞ güneyde Cinderes’ten girip Afrin merkezini ele geçirdikten sonra Azez tarafında Kfar Cennet’e kadar gitti.
Afrin’in batısı Süleyman Şah ve kuzeybatısı Hamza Tümeni’nin denetimine geçti.
Cephet’üş Şamiye öbür SMO bileşenlerinin yardımıyla Kfar Cennet’te tutundu.
Azez’in el değiştirmesi, Bab el Hava’dan sonra Bab el Selamı Hudut Kapısı’nın da HTŞ’nin eline geçmesi ihtimalini barındırıyor.
Afrin’deki başka örgütler de farklı durumlar aldı.
Müslüman Kardeşler uzantılı Feylak’uş Şam Haziran’da olduğu üzere bu sefer de Afrin’e güneyden giriş kapısı Deyr Balut’ta HTŞ’ye yol verdi.
Deyr el Sıkıntı üzere doğu kentlerinden gelen milislerin oluşturduğu Ahrar’uş Şarkiyye ve Ceyş’uş Şarkiyye Cinderes’te kısmen direndi.
Fırat Kalkanı bölgesinde de birtakım yerler el değiştirdi.
En değerlisi Menbic’e gecişleri denetim eden El Hamran’ın Cephet’üş Şamiye’den Ahrar’uş Şam ve Hamza Tümeni’ne geçmesiydi.
11-18 Ekim ortasında çatışmalarda 58 kişi öldü.
İstanbul merkezli Suriye İslami Meclisi direniş daveti yaparken Fırat Kalkanı bölgesinde “HTŞ’ye Hayır” şovları düzenlendi.
Taraflar hangi mevzuda anlaştı?
Haziran’da HTŞ’nin Afrin’den çekilmesini sağlayan Türkiye’nin tavrı merak edilirken günler sonra iki istikametli bir müdahale gelişti.
Bir yandan MİT, Bab el Hava Hudut kapısında çatışan taraflar ortasında arabuluculuk yaptı.
Diğer taraftan sağlanan ateşkese karşın çatışmalar devam edince 18 Ekim’de Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) Afrin’e askeri araçlar sevk edip ‘bayrak’ gösterdi.
Muhaliflerin sızdırdığı birinci bilgiler, 13 Ekim gecesi MİT’in nezaretinde yapılan görüşmede HTŞ’nin Üçüncü Kolordu’ya muhakkak kaideler dayattığı istikametindeydi.
Buna nazaran şartlar şunlardı:
- Tüm askeri kümeler tek komuta altında birleşmeli, ortak komutayı kabul etmeyenlerin varlığına müsaade verilmemeli,
- Askeri kümeler sivil yönetimden çekilmeli, yerleşim merkezlerinde kurulan denetim noktaları kaldırılmalı,
- Silahlı kümeler iç güvenliği (HTŞ’ye bağlı) Genel Emniyet İdaresi’ne bırakıp rejim ve Suriye Demokratik Güçleri (SDG) ile kesişme noktalarına yerleşmeli,
- İdeolojik olarak Ceyş’ul İslam’la irtibatlı tüm kişi ve kümeler Barış Pınarı Harekât bölgesine gönderilmeli.
Bu şartlar HTŞ’nin Zeytin Kolu Harekât bölgesinde durmayıp Fırat Kalkanı bölgesine de hakim olmak istediğini gösteriyordu.
HTŞ, 2015’te İdlib’i ele geçiren Fetih Ordusu’ndaki ortaklarını iki yıl sonra tasfiye ederek bölgenin askeri ve sivil yönetimini inhisarına almıştı.
O yüzden bölgedeki rakip kümeler, HTŞ’nin birkaç SMO bileşenini Truva Atı olarak kullanıp iştirak tesis ettikten sonra ipleri eline almak için fırsat kollayacağını düşünüyor.
14 Ekim’de Üçüncü Kolordu’nun bu şartları kabul ettiğine dair çelişkili bilgiler geldi.
Hatta Türkiye’nin de bu mutabakata yeşil ışık yaktığı öne sürüldü.
Fakat kısa müddette çatışmalar Kfar Cennet’te yine alevlendi.
Çatışmalara başta SMO kümelerinin da katılması üzerine yeni bir mutabakat sağlandığına dair bilgiler geldi.
Muhalif kaynaklara nazaran Üçüncü Kolordu’nun sivil alanlardan büsbütün çekilmesi karşılığında HTŞ de Azez’e ilerlemekten vazgeçti.
Ayrıca Halep’in kuzeyindeki bölgelerde sivil idareye HTŞ’nin sivil ögelerinin katılması kararlaştırıldı.
Türkiye’nin nezaretinde üçüncü tıp görüşmede kabul edilen ve 14 Ekim tarihini taşıyan mutabakat metnine bakılırsa taraflar şunları kabul ediyor:
- Kapsamlı bir ateşkes ve iki taraf ortasındaki uyuşmazlığın sona ermesi,
- Son olaylarda tutuklananların özgür bırakılması,
- Üçüncü Kolordu kuvvetlerinin karargâh ve kışlalarına dönmesi,
- HTŞ’nin askeri alarmını kaldırması,
- Üçüncü Kolordu ve ögelerine ilişkin karargâh, silah, teçhizat ve mal varlığının iade edilmesi,
- Üçüncü Kolordu’nun faaliyetlerini yalnızca askeri alanda ağırlaştırması,
- Hiç kimsenin hizip ve siyasi farklılıklar nedeniyle yargılanmaması,
- Yolsuzlukla çaba ve mağduriyetlerin giderilmesinde işbirliğine gidilmesi,
- İki tarafın sivil kurumları düzenlemek ve reforme etmek için müzakerelere devam etmesi.
Bu muahede HTŞ’nin Azez, Cerablus ve El Bab üçgenine zorla geçme atağını önlese de askeri ve sivil idareşe iştirakin önünü açıyor.
Ancak muahedeye karşın tansiyon bitmedi.
Muhaliflere ilişkin Suriye TV, Türkiye’nin HTŞ’ye 20 Ekim sabahına kadar çekilmesi için mühlet verip tarafları mutabakatın nasıl uygulanacağını kararlaştırmak üzere tarafları müzakere masasına çağırdı.
Türkiye’nin tavrı nasıl okunuyor?
HTŞ Azez’in kapılarına dayanıncaya kadar Türkiye’nin durumu izlemesi birbirine tezat çıkarımlara neden oldu.
Bunlar üç temelde özetlenebilir:
- Türkiye, Esad idaresiyle masaya oturmadan evvel elini güçlendirmek için alanda HTŞ’nin güç verdiği ortak bir komuta ve bir sivil yönetim oluşturmak istiyor. Yeni ortak cephe sayesinde tahminen memleketler arası toplumun tavrı değişebilir ve HTŞ ile ilgili ‘terör örgütü’ çengeli kalkabilir. Malum terör örgütlerinin elimine edilmesi Soçi ve Moskova mutabakatlarının değişmez gayelerinden biri. HTŞ, İdlib’i Kurtuluş Hükümeti ile yönetim ederken Türkiye’nin denetimindeki bölgelerde askeri alanda SMO, sivil alanda Suriye Süreksiz Hükümeti ile ilintili lokal meclisler sorumlu. Ortak komutada birleşme fikri birkaç yıldır tartışılıyor. Lakin kimse tuttukları rant alanlarını kaybetmek istemiyor.
- Türkiye, HTŞ’nin Afrin’e girmesine göz yumarak bölgede cürüm sicili kabaran SMO örgütlerini hizaya getirmek istedi. Ganimet ismi altında yağmacılık hepsinde ortak özellik olsa da SMO kümelerine kıyasla HTŞ, tıpkı Irak-Şam İslam Devleti (IŞİD) üzere kendi şerî anlayışına nazaran daha disiplinli ve denetimli bir idare biçimine sahip. Probleme basitçe “istikrar sorunu” olarak bakanlar için HTŞ “makul” bir muhatap olabilir. El Esas’ın Suriye şubesi olarak ortaya çıkan Nusra’nın devamı niteliğindeki HTŞ’nin El Kaide’den koparak ılımlılaştığı ve artık muhatap alınabileceği istikametinde yayınlar da bu yaklaşıma hizmet ediyor.
- Türkiye, Şam’la anlaştığı takdirde SMO’nun fişini çekmek zorunda kalacak. Türk askerinin çekilmesi ve silahlı kümelere takviyenin bitirilmesi Şam’ın iki temel önkoşulu. Bu nedenle Türkiye hareket yapmasını kolaylaştıracak birtakım değişikliklere gidebilir. Bu çerçevede HTŞ’nin hakimiyetine göz yumabilir. Böylelikle SMO yükünden kurtulurken HTŞ’yi de “terör örgütü” olarak Suriye’nin önüne atabilir.
Kürtlerin liderliğindeki fiili özerk idarenin aktörleri ise farklı bir yerden bakıyor.
O cephedeki korku şu: HTŞ ile sahayı tekrar düzenlemeyi hedefleyen Türkiye, Rusya ve ABD pürüzüne takılan yeni askeri harekâtı bu kümeler eliyle yapmaya hazırlanıyor.
Türkiye’nin yaklaşık yedi gün sonra HTŞ’ye “çekil” demesi olayın başında sahanın biraz kendi haline bırakıldığı ya da ipin ucunun kaçırıldığı yorumlarına da yol açıyor.
Muhalif kaynaklara nazaran masanın HTŞ aleyhine dönmesinde ABD’nin “HTŞ, Afrin’den çekilmeli” çıkışı da tesirli oldu.
HTŞ’nin amacı neydi, ne kazandı?
Bu vurgu Ankara’nın Şam’la uzlaşma arayışına paralel daha barizleşti.
Tabii rakip taraf, HTŞ’nin ortakları Hamza ve Süleyman Şah’ı “bölgedeki en yolsuz ve şiddet düşkünü gruplar” olarak tanımlıyor.
Hamza Tümeni’nin son icratı El Bab’da aktivist Muhammad Abdullatuf Ebu Ganum ve gebe eşini öldürmesiydi.
Son çatışmayı tetikleyen de bu olay üzerine Üçüncü Kolordu’nun Hamza Tümeni’ne düzenlediği baskındı.
Ayrıca HTŞ sivil yönetim aparatı olarak Kurtuluş Hükümeti’ni Fırat Kalkanı ve Zeytin Kolu bölgelerine yaymak istiyor.
Ortak komuta ve idari organdan HTŞ’nin anladığı oldukça farklı.
HTŞ başkanı Ebu Muhammed el Colani geçen yaz takımının yeni denetim alanlarına hazırlanmalarını istemişti.
HTŞ, Türkiye’nin Şam’la anlaşmak için SMO’yu yüzüstü bırakacağı öngörüsüne nazaran de hazırlık yapıyor.
Son harekâtla hedefine ulaşamasa da imzalanan mutabakat özünde HTŞ’nin bir halde İdlib’in dışına çıkmasına taban hazırlıyor.
Anlaşmanın alana nasıl yansıyacağı merak edilirken HTŞ kaynakları, SMO tarafının savının bilakis bir çekilme ya da hezimetten bahsetmiyor.
Onların yorumuna nazaran HTŞ’nin iştirakiyle birleşik bir askeri kurul ve ortak askeri operasyon odasının yanı sıra “kurtarılmış bölgeleri” yani Halep’in kuzey kırsalı ve İdlib’i kapsayan bir sivil yönetim oluşturulacak.
Ortak sivil yönetim sivil kurumlar, hudut kapıları, yargı, polis ve güvenlik ünitelerini yönetecek.
Bu yorum HTŞ’nin Zeytin Kolu ve Fırat Kalkanı bölgesindeki sivil ve askeri süreçlere dahil olacağı manasına geliyor.
Anlaşma uygulanmasa da HTŞ, SMO içinde paydaşlık geliştirdiği kümeler üzerinden bölgedeki tesirini sürdürebilir.
Son çatışmalarda petrol geçişi açısından kritik kıymet arz eden El Hamran geçişini bırakmazlarsa ekonomik olarak rakip güçlere darbe vurmuş olacaklar.
Türkiye’nin HTŞ’ye “İdlib’e dön” ihtarının da pratikteki karşılığı tam çekilme olmayabilir.
Şöyle ki muhalif kaynaklara nazaran HTŞ askeri güçlerini çekti fakat polis ve askeri polis kıyafetleriyle kimi güçlerini tutuyor.
Bu güçlerin İdlib’teki Genel Emniyet İdaresi’ne bağlı olma ihtimali yüksek.
Ayrıca HTŞ güçlerinin belirli bölgelerde Hamza Tümeni, Ahrar’uş Şam ve Süleyman Şah’ın bayraklarıyla kendilerini kamufle ettiğini belirtiyor.
15 Ekim’de Ahrar’uş Şam’ın önderlerinden Buyruk El Pir (Ebu Ubeyde) Afrin’de HTŞ’den denetimi devralmaya başladıklarını açıklamıştı.
Bu da bir nevi “HTŞ’ye kamuflaj” olarak görülüyor.
Yine muhalif kaynaklara nazaran Kurtuluş Hükümeti’ne bağlı birtakım üniteler ve şirketler de Afrin’de çalışmaya başladı.
Sivil ögeler ya da polis ünitelerinin çekilip çekilmeyeceği ya da Hamza, Ahrar ve Süleyman Şah’ın varlığına dokunulup dokunulmayacağı da şimdilik meçhul.
Sonuç olarak Suriye idaresi ile yüzleşmemek için HTŞ’nin dahliyle ortak bir askeri ve sivil yönetimin kurulmasını elzem gören taraflar var.
Ankara da bu fikre meyyal. Bu önermede hedef, uzlaşma ciddiyete bindiğinde Şam idaresini ortak bir cephe ile karşı karşıya getirmek.