Prof. Dr. Seçil Karal Akgün Başkent Üniversitesi Ord. Prof. Enver Ziya Karal Tarih Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü
“Hiçbir zafer kendi başına gaye değildir. Zafer, lakin kendinden daha büyük olan bir hedefe ulaşmak için en muhakkak başlı bir vasıtadır. Gaye, fikirdir. Zafer bir fikrin elde edilmesine hizmeti oranında paha taşır. Bir fikrin elde edilmesine dayanmayan bir zafer, sağlam ve kalıcı olamaz. O, boş bir çabadır. Her büyük meydan muharebesinden, her büyük zaferin kazanılmasından yeni bir alem doğmalıdır. Yoksa başlı başına zafer, boşa gitmiş bir çaba olur”. Atatürk’ün askerlik hakkında his ve kanılarını anlatmak için 1914’te yazdığı “Zabit ve Kumandanla Hasbıhal” başlıklı kısacık, ama manalı yapıtındaki bu kelamları, 100. yılını kutlamakta olduğumuz Büyük Zafer’le tam tamına örtüşmektedir.
Doğu için ümit ışığı oldu
Bu bağlamda 26 Ağustos’ta Afyon’da başlayan, 30 Ağustos’ta Dumlupınar’da düşman birliklerinin büyük bir kısmının imha edildiği Başkumandan Meydan Muharebesi de yalnızca Türk ordusunun 9 Eylül’de İzmir’i, 10 Eylül’de de Bursa’yı Yunan işgalinden kurtardığı Büyük Taarruz’un sonunda kazanılmış askeri bir zafer değildi. Öncesiyle-sonrasıyla yeni bir Türkiye’nin doğmak üzere olduğunun göstergesi, Türk halkı içinse bağımsızlığının müjdecisiydi. Yurt içi, yurt dışı, düşünsel ve insani boyutları çok geniş olan bu zaferden sonra yalnız Türkiye için değil, çarpışmış taraflar için de tam da Atatürk’ün sözlerindeki üzere yeni bir alem doğdu. Türkler için bu yeni alem, çağdaş Türkiye Cumuriyetiydi. Yayılmacı devletler için Dünya Savaşı’ndan beklentilerinin sonuydu. Ezilen ülkeler içinse sömürgeciliği sarsan, hakça, adilce bir dünyaya açılan kapıydı. Bu esaslı değişimi yine Atatürk’ün iki kelamını hatırlatarak açıklamak isterim. Bunların biri, Büyük Taaruz’dan kısa bir müddet evvelki “Türkiye’nin bugünkü gayreti yalnız kendi nam ve hesabına olsaydı tahminen daha kısa, daha az kanlı olur ve daha çabuk bitebilirdi. …çünkü müdafaa ettiği bütün mazlum milletlerin, bütün şarkın davasıdır.” kelamıdır. Sahiden de Türklerin bu güçlü savaş sonunda bağımsızlık kazanması ezik doğu ülkelerine kendi bağımsızlıklarını kazanmaları için bir ümit ışığı oldu. Bunun içindir ki soyadı yasasını izleyen yıl 18-24 Nisan 1935’de İstanbul’da toplanan Dünya Bayanları Kongresi’nin sonunda Atatürk’ü Ankara’da ziyaret eden delegeler ortasından Mısırlı bayan gazeteci Şitti Şaravi ona ezilen tüm doğu ülkelerine açtığı ışıklı yoldan ötürü soyadının Ataşark (Atadoğu) olması gerektiğini söylemişti.
Bağımsızlık kavramı
İkinci kelamı de “Bugün günün ağırdığını nasıl görüyorsam, uzaktan bütün şark milletlerinin de uyanışlarını o denli görüyorum….Müstemlekecilik ve emperyalizm yeryüzünden yok olacak ve yerlerine milletler ortasında hiçbir renk, din ve ırk farkı gözetmeyen yeni bir ahenk ve işbirliği çağı hakim olacaktır”.
Onun bu kelamı ferdî hırslar ve çıkarlara odaklanan idareler süregeldiğinden şimdi gerçekleşemediyse de emperyalizm ve temsil ettiği baskının yok olması için uğraşlar sürmekte. Hatta Türkiye bile bu kavramlara karşı kazandığı Büyük Zafer’in 100. yıldönümünü kutlarken bağımsızlık kavramını anlayamamış idarelere teslim olmuş durumda. Meğer zaferler sevindiricidir, çoşkulu kutlamalar da ulusal birliği güçlendiren, toplumların moral gücünü arttıran olaylardır. Ne var ki, zaferlerin kazanıldığı aşamalarda sorumluların göğüslemek zorunda kaldığı şartlar öğrenilmeden bu parlak sayfaların toplumlar için yaşamsal öneminin anlaşılamayacağı, kutlamalarınsa güne, hatta saate mahsus kalacağı da bir gerçektir. Bunun içindir ki kıvançla kutladığımız Büyük Taaruz’un tam manasıyla şuuruna varılabilmesi için ortamı hakkında birkaç hatırlatma kuşkusuz yerinde olacaktır.
Saltanattan beslenenler
Öncelikle vurgulamak gereken, bu güçlü adım atılırken, okul sıralarında öğrendiğimiz gibi herkesin Kurtuluş Savaşı’nın önderi Atatürk’ü bağrına basmadığı, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışını, sistemli ordunun kurulmasını alkışlamadığı; Türk halkınınsa hiç de tek yürek çarpmadığıdır. Gerçekte, Türk bağımsızlığının ve ulusal bütünlüğünün iç ve dış karşıtları çoktu. Atatürk’ün daha Amasya Genelgesi ile amacın ulusun egemenliğinde bağımsız, laik bir Türkiye olduğunu göstermiş olmasına rağmen, teokratik saltanat idaresinin güçlendirilmesini bekleyen ve isteyenler hiç de az değildi. Hele Atatürk’ün önderliğinde muvaffakiyetle ilerleyen Kurtuluş Savaşıyla Türk topraklarının işgallerden kurtarılacağı kanısı pekiştikçe, sonra ne olacağı, kimi başları kurcalar olmuştu.
İç aykırıların bir kısmı, saltanat idaresinin sağladığı çıkarlarla beslenenlerdi ve liyakata, ulusun kararlarına dayalı bir idare, onların endişeli rüyalarıydı. Bağımsızlık amacının karşısına dikilen bir diğer kısmın nedeni ise cahillikti. Atatürk’ün Türk halkına ve orduya güvenerek başlatıp sürdürdüğü bu çabayı, dünya tarihinin eşitlik ve demokrasi istikametindeki gelişmelerini izleyerek bilime, insan haklarına dayanarak yürüttüğünü bilgisiz bıraktırılarak göremeyenlerdi.
‘Düşünüyorum öyleyse varım’
Dış karşıtlarsa, Türk topraklarını işgal etmiş olan ve bağımsız bir Türkiye’de elde bir saydıkları sömürüyü gerçekleştiremeyeceklerini kavrayan yayılmacı devletlerdi. İkisinin ortak hedefiyse, Atatürk’ü maksat alarak bağımsız Türk devletinin kurulmasını engellemekti. Atatürk bunların karşısına Batı’yı geliştiren ‘düşünüyorum, öyleyse varım’ unsurunun bilimsellik, eşitlik, hak, hukuk ve adalet kavramlarıyla dikildi. Kurtuluş Savaşı’nı da yalnızca ülkenin işgalden kurtarılmasına değil, ulusun egemenliğinde laik, demokratik, bağımsız Türkiye’nin kurulmasına odakladı. O ihtimamlı idaresiyle askerin kalbini, halkın desteğini kazandıkça artan askeri her muvaffakiyetin kurulacak ulusal, çağdaş Türkiye’yi yaklaştırdığını anlayan iç ve dış düşmanlarsa, toplumu, hatta TBMM’ni Atatürk’ün başlattığı çabaya karşı örgütlemekte birleşiverdiler. Hatta Meclis’te bu iki gücü besleyen gruplar oluştu.
Bilimsel bir zaferdi
Başkumandan olarak yönettiği Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruzla yurdu düşmandan kurtaran Atatürk’ün karşısına çıkan olumsuzluklar bu kadar değildi. Örneğin, İngiltere’nin hala desteklemekte olduğu Yunan ordularının er-geç Anadolu’yu boşaltmak zorunda kalacağı kavranmış olsa da Hellenizmi yaşatmak için Çanakkale’den İzmir’e uzanan Ionya Devleti kurulması teşebbüsü göz arkası edilemeyecek aksiliklerden biriydi. Bir diğeri da Kurutuluş Savaşı’nın altın sayfası olan Başkumandan Meydan Muharebesi kazanıldıktan sonra Türkiye, zaferin askeri evrakı olan Mudanya Silah bırakışması kararları doğrultusunda barışa gerçek yürürken Atatürk’ün karşıtlarının onun gelecekte Türkiye’nin siyasal hayatında yer almamasını sağlamaya çalışmasıydı: 2 Aralık 1922’de seçim yasasında değişiklik yapılması için sunulan yasa tasarısında TBMM’ye seçilebilmek için Türkiye hudutları içinde doğmuş olmanın, ya da adaylık için bu sonlarda 5 yıl daima aynı yerde oturmanın öngörülmesi, direkt, Selanik doğumlu, üstlendiği büyük sorumlulukla cepheden cepheye koşarak hiçbir yerde daima oturamamış olan Atatürk’ü Meclis dışında bırakmak üzere hazırlanmıştı. Elhasıl, örneklenen aksilikler içinde gerçekleşen Büyük Taarruz yalnızca Yunan ordusuna karşı bir askeri harekat değildi; kazanılan zafer de yalnızca askeri bir zafer değildi. İşgal devletlerine, emperyalizme ve Türkiye’yi bu güçlere teslim etmeye hazır iç düşmanlara karşı kazanılmış askeri olduğu kadar da bilimsel bir zaferdi.
Meclis sanıldığı üzere güdümünde değildi
Önce TBMM’nin tertipli ordusuna karşı İngiliz takviyesiyle Hilafet Ordusu kuruldu; bağımsızlık çabasını durdurmak için de gücünü Osmanlı Hükümeti’nden ve emperyalist ülkelerden alan iç ayaklanmalar çıkarıldı. 1921 Temmuz’unda Afyon ve Kütahya’yı işgal eden Yunan ordusu Ankara’ya yanlışsız ilerlemeye başladığında Mecliste mağlubiyete kesin gözüyle bakan Mustafa Kemal zıtları, onun tükenişini görmek için ordunun başına geçmesini istediler. O Yunan ordusuna karşı çarpışmaları bürokratik gecikmelere takılmadan yönetebilmek için Meclis yetkilerini de kullanabilmek üzere Başkumandanlığı üstleneceğini bildirince, Osmanlı hükümdarına ilişkin olan bu misyonun verilmesiyle saltanat yetkilerinin bir boyutunun daha elden kaçırılacağını kavrayanlar hal almaktan geri kalmadılar. Yeniden de TBMM 5 Ağustos 1921’de onanan yasa ile Atatürk’ü üç ay için Türk ordusunun Başkomutanlığına getirdi. Bu yetkiyle yönetip kazandığı 21 gün süren Sakarya Meydan Muharebesi sonunda Ankara’nın 50 km. doğusuna dayanmış olan Yunan ordusu, Afyon-Eskişehir sınırına itildi. Ne var ki Mecliste mühleti doldukça uzatılan yasa, tekrar uzatılmak üzere gündeme getirildiğinde Sakarya’dan sonra askeri harekat yapılmadığı eleştirisi ve Başkumandanlık makamının Meclisin haklarını gasp ettiği gerekçesiyle kaldırılmak istendi. Atatürk’ün ulus moralman, önemli bir ayrılığa girmiş olan meclis siyasal açıdan, ordu da donanım bakımından gereğince güçlenmeden yapılacak askeri harekatın beklenen sonuca ulaşamayacağını açıkladıktan sonra, yasa gereği tüm Meclis yetkilerini üzerinde toplamış kimse olarak düşman karşısında orduyu başsız bırakmam, bırakmamam diyerek duruşunu bildirdiği tarihi 5 Mayıs oturumdaki oylamadaki 15 çekimser, 11 red ve yalnızca 177 olumlu oy hem Meclis’in sanıldığı üzere Atatürk’ün güdümünde olmadığının bir göstergesi, hem de Büyük Taarruz öncesi TBMM’nde onu desteklemeyenlerin çokluğunun acıklı bir tablosudur.