Ari Aster’in birinci uzun metrajı olan ve Sundance Sinema Şenliği’ndeki gösterimi epey ses getiren 2018 üretimi “Hereditary”ye, ocak ayıyla birlikte MUBI’den erişilebiliyor.
Büyükannenin vefatının akabinde bir ailede meydana gelen travmatik süreci izlediğimiz sinema, son periyot Amerikan kaygı sinemasının çizgisini de karşılıyor. Orta ara korkutan, yerinden sıçratan lakin ruhsal süsünün altında mistik temele, vicdani yargılara dayalı bu sinema, Aster’in başarılı çalışmasıyla yeni bir isim, yeni bir mevzi kazandı. Esasen Aster de “Hereditary” ile başladığı uzun metraj kaygı yürüyüşünü 2019’da “Midsommar” ile farklı bir noktaya taşıdı.
BİR CENAZE BEŞ ÖLÜ
“Hereditary”yi değerlendirmeye geçmeden konusunu kısaca aktaralım. Sinema büyükanne Ellen Leigh’in vefatıyla açılır. Kısa bir ilanın akabinde cenazeye geçilir. Ellen’ın geride bıraktığı aileyi tanırız. Kızı Annie (Toni Collette) acılar içinde büyümüş, annesiyle uzaklığını son periyotta korumuş bir bayandır. Minyatür mesken yapma işiyle profesyonel olarak ilgilenmekte, stantlar düzenlemektedir. Damat Steve (Gabriel Byrne) kendi hâlinde, âdeta ağzı var lisanı yok bir babadır; eşinin ailesindeki tuhaflıklardan yılmış bir imajdadır. Ailenin iki de çocuğu vardır: Peter (Alex Wolff) ile Charlie (Milly Shapiro). Peter yeniyetme bir gençtir, ergenliğin sıkıntılarıyla başa çıkmaya çalışmaktadır. Charlie ise yüzündeki “tekinsiz” çizgilerden ötürü fazla toplumsallaşamayan bir çocuktur. Charlie’nin irtibat düşüncesi yüzündeki söz ile hudutlu değildir, birtakım sıhhat sorunları de yaşamaktadır küçük kız. Örneğin fındık alerjisini şimdi açılışta öğreniriz. Öykü ilerledikçe aile yeni acılarla yüzleşir, yeni imtihanlara sürüklenir.
AİLE UZUNLUĞU ACI… TRAVMA! TRAVMA ATIN ÜSTÜME!
“Hereditary” ya da yurdumuzda anılan hâliyle “Ayin”, bir aile uzunluğu trajedi ve bu bakımdan özgün isminin manasını (kalıtsal) tam olarak karşılıyor. Sinemada bir çekirdek ailenin yok oluşunu izlerken öbür yandan lanetin nesilden nesle aktarılmasına tanıklık ediyoruz. Her lanet üzere kökü, temel sebebi bilinmese de günaha, toplumdan sapmaya işaret eden bu törensel cezalandırma, ailenin başına olmadık felaketler getiriyor.
Aster’in sineması birçok tarafa göz kırpsa dahi uzun müddet nereye döneceğini, son sahneyi hangi açıdan çekeceğini kestiremeyen bir sinema. Mistik olaylardan, ruh çağırma ritüellerinden ve Hristiyan mitolojisinden beslenen sinema ruhsal sınırını da örgüsü boyunca gergin tutarak her an öteki bir yola sapma hakkını esirgiyor. Buna rağmen en kolayı, spiritüelle korkutmayı seçiyor ve aile dramının güçlü gerecini elini zıddıyla itiyor.
Filmde kalıtsallık bir lanete bağlanmak yerine aile dramlarıyla özdeşleşse ruhsal yer güçlenecek ve öne çıkacak. Travmatik olaylar daha bir mana kazanacak. Tahminen geçmiş deşilecek, Annie’nin uyurgezerliği üzerine gidilecek… Lakin tüm bu imkânlar yalnızca mistik çerçeveyi desteklemek için kullanılıyor ve bir noktadan sonra dolgu ögesine dönüşüyor. Bu tercihi iki sahne üzerinden yorulmayabiliriz. Aile dramını, trajediyi meşhur kaza sahnesinde somutlayalım. Bu sahnede anafilaksi yaşayan Charlie nefes alabilmek için başını seyir hâlindeki araçtan çıkarıyor. Ağabeyi Peter, kız kardeşini hastaneye yetiştirmenin kederinde, gazı köklemiş ilerlerken önüne çıkan köpeği ezmemek için direksiyonu kırıyor ve kızcağızın başı bir aydınlatma direğine çarpıp kopuyor. Peter sürücü mahallinde donakalıyor ve art koltukta kız kardeşine ilişkin başsız vücudun, gencin zihnine mıhlandığını anlıyoruz. Tek başına bir sineması taşıyabilecek bir sahne bu. Dramatik taraftan işlemeye açık, art planı alerjilerle sağlam kılınmış ve alt metni partiye gidiş-partiden dönüş, istenmeyen çocuk başlıkları vesilesiyle irdelenebilecek bir sahne.
Diğer sahne ise sinemadaki spiritüel havayı biçimsel bağlamda temsil etmekte… Annie finalde artık tamamen ele geçiriliyor ve doğrusu “Exorcist”i de çağrıştıran bir estetikle tavanlarda yürüyor. Lakin ele geçirilmiş bir vücuda indirgenen acılı bayan, dahası gücünü acısından alan bayan aslında karikatürize oluyor. Ucuz bir sinemada sırıtmayacak hatta kıymet katacak bu sahne “Hereditary”de tahminen en güçlü kahramana yönelik bir sabotaj ögesine dönüşüyor.
TRAJEDİNİN MİNYATÜRÜ
Bu iki sahnenin kıyası üzerinden sinemanın tercihine uzanmak istiyorum. “Hereditary” epey müddet bir koltukta iki karpuz taşımaya çalışan, yorulduğu noktada ise karpuzlardan birini tereddütsüz bırakıp kendi emeğine ziyan veren gözü kara bir sinema. Büyüğün yitimiyle his barajlarında kapakların açıldığı, geçmiş yara kabuklarının kaldırılıp kanın sular seller üzere akıtılacağı bir ortamda ağır ve sağlam ilerlemek yerine tartısını ayinlerin tatbikine veren “Hereditary” fırsat tepmiş diyebiliriz. Taban ve hava koşulları o kadar müsait ki! Çeşidin tüm gereksinimleri karşılanmış, lükse dahi geçilmiş. Çekirdek ailenin üyelerinden başlayalım. Minyatür meskenler yapan, nevi şahsına münhasır ve baskın karakterli bir anne, üstelik bu anne uyurgezer ve çocuklarına karşı yansılı. Buna rağmen tüm anlayışı yüklenen, atıl kalmış ancak patlamaya da hazır bir baba. Ebeveynleri ortasında otorite sorunu ve sorumluluk hissiyle kendi olmak derdi ortasında sıkışarak büyüyeduran çocuklar. Tuhaf anneannesinin tedrisatından geçen, yüzündeki tabir ile “normaller”i uzak tutan küçük kız… Cinsel açlığını okulda, ön sıradaki bayan arkadaşını dikizleyerek, ergenlik isyanını ot içerek bastıran bir abi.
Eve ve uğraşlara baktığımızda ise bir trajedinin mimarisini ve dekorasyonunu görüyoruz. Ders niteliğinde bir çalışma var karışımızda. Annenin minyatür meskenler yapması birinci elden aileye yabancılaşmanın bir tezahürü olarak kıymetlendirilebilir. Ailenin yaşadığı iki katlı konutun bir ıssıza kurulması, üst kat pencerelerinden bir ağaç mesken görülmesi. Taban kattaki şömine ve tavan ortası… Saklamaya ve parlamaya dair bu ayrıntılar cinsin vazgeçilmezleri. Bilhassa şöminenin, günah ve cezalandırma düzleminde doğrulan gotik üslubu çağrıştırması, tavan ortasının ise yirminci yüzyılın birinci çeyreğinde sinema ile psikanalizin bağlantısından doğan çocuğu olması sinemadaki ağır ruhsal dünyayı daha da kışkırtıyor. İki katlı konut ve merdivenler dehşet mimarisinde eli güçlendiriyor. Gotik anlatıya ve sinemanın imkanlarıyla gelişen dehşet çeşidine referans veren bu klasik mimari birebir vakitte ailedeki kopukluğu da yansıtıyor. Şuurun bölündüğü bir durum kelam konusu. Bir trajediyi dekore edecek; minyatürünü, maketini yapacak şartlara yüz çevirip “sakin ve etkileyici” endişeye, janrın inançlı limanına demirliyor Aster. Yarattığı atmosfere yaslanan, temposu orta, tansiyonu ve jump scare sahneleri (ki bu sahneler de tipik jump scare kolaylığından fazla yeniden mi acı yeniden mi zakkum tadında) son çeyrekte artıran anlatısıyla “Hereditary” vasatın üstünde lakin hiçbir yenilik vadetmeyen, akılda kalan manzaralarını de ruhsal çerçevesine borçlu bir sinema olarak dikkat çekiyor.
JANRIN SARIP SARMALADIĞI ‘HEREDITARY’
Psikolojik tansiyona yönelmeyen sinema, tüm baş karışıklığına ve seyirciye saf bir eser sunmamasına karşın endişe çeşidinde başarılı bir örnek sergiliyor. Düşük tempoyla ilerleyen sinemada tempo yanlışsız noktada yükseliyor ve finale kadar da yalpalamıyor. Anlatıdaki ivmeyi teknik bakımından övebiliriz. Sinema bunu sade yapısıyla başarıyor. Örneğin büyükanneyi bir gizem ögesi olarak sinemadan uzak tutmak, tavan ortası ve ağaç konut üzere dehşet yerlerini bir imgede, bir karede sunup temel çatışma için finale hazırlamak akla yatkın ataklar. Seans ve ayin sahnelerinin sonlu tutulması da mantıklı. Seyirciyi yormuyor “Hereditary”.
Filmin bir öteki artısı da -konuyu dağıtmadığı için- sıradan sahnelerinden azamî randıman alması. Şömine sahnesi örneğin, sıradan bir sahne… Hem de geç kalınmış bir sahne! Annie’nin üzerindeki laneti tam manasıyla duyuran, sinemaya ismini veren kalıtsallığı “kader birliği” biçiminde tabir eden ve lakin finale yanlışsız karşımıza çıkan bir sahne. Annie, ölen kızı Charlie’nin çizim yaptığı defteri ateşe attığında kendi kolu da tutuşuyor devamında ise daha yırtıcı bir sonuçla karşılaşıyoruz. Bu sahne geç gelen lakin tadında bir sahne… Sinema tekrar anneden yadigâr kitapları şöyle bir karıştırıyor, albümde gizemleri çözüyor fakat geçmişte boğulmuyor. Geçmişin lanetini günümüze taşıyan, günümüzde yaşananları öne çıkaran bir yaklaşım sergiliyor.
Seanstan ayine varılıyor sinemada. Birincinin bir ruh çağırma seansı izliyoruz. Akabinde bu seanslar tekrarlanıyor ve nihayet finalde her şeyin açıklandığı bir ayine gidiliyor. Seanslar ile ayin ortasında tüm küçük olaylar çözümleniyor. Sinemanın başından beri verilen ipuçları bir yere bağlanıyor. Mezardan çıkarılan ceset anlamlanıyor, Annie düzgünce başka âleme geçiyor. Temel düğüm ise ayine erteleniyor. Kısa ve etkileyici bir ayin sahnesi izliyoruz. Sinema uzun mühletine karşın sıkmıyor. Pek sarktığını da söyleyemeyiz lakin hazırlık sürecinde biraz oyalanmış direktör.
GÖRÜNÜR-GÖRÜNMEZ OYUNLAR, BUZDA VE ATEŞTE PARLAK PERFORMANSLAR
Yazıyı bağlarken oyunculuklara da kısaca değinmek niyetindeyim. “Hereditary”, Annie karakterinin sineması. Annie uygun ile berbatın hududunda ve bu tarafıyla de tüm dikkatlerin kendine çevrildiği kişi. Toni Colette de parlak bir performans sergilemiş, farklı hisleri muvaffakiyetle vermiş. Sinema boyunca histen duyguya giriyor. Hayal kırıklığı, yas, kaygı, dehşet: Tüm tonlarını yaşıyor, yaşatıyor. Hele otomobile indiği sahnede Peter’ın odasından dinlediğimiz reaksiyonu, çığlıkları, yemek masasındaki yükselişi ve seans sahnesindeki ısrarı etkileyici. Charlie rolünde Milly Shapiro kısa görünüyor ancak çekingenliği ile akılda kalıyor. Kalıtsal bir bozukluğun söz bulmuş hâli üzere… Boğaza tıkılmış bir çığlık üzere… Hasebiyle o da değerli bir noktada. Genç oyuncu bunu başarmış. Sinemada bu iki oyuncu dışında Peter’ı canlandıran Alex Wolff ile Steve rolünde Gabriel Byrne anlatının büyük kısmında geri plandalar. Daha doğrusu bayan karakterlerin baskın olduğu bir sinema izliyoruz. Canlı olarak hiç görmediğimiz büyükanneden tutun öldükten sonra gücünü hissettiğimiz Charlie’ye kadar bayanlar damga vurmuş anlatıya. Bununla birlikte Wolff başına türlü tuhaflıklar gelen, trajedileri iliklerine dek yaşayan ergen rolünde düzgün iş çıkarmış. Sinemanın en ağır duygusu ona verilmiş diyebiliriz. Wolff suçluluğu ve kaygıyı sözünde dengeliyor. Lakin karakteri gereği donuk kaldığını da belirtmeliyiz. Görünmeyen bir dış güç tarafından manipüle edildiği sahneler dâhil olmak üzere his alışverişine çok fazla girmiyor. “Şok”u karşılıyor aslında. Yemek masasındaki tartışmada ve fiziki olarak acı çektiği sahnelerde üstüne düşeni yapsa da genel olarak kapalı bir oyunculuk izliyoruz.
* *
Ari Aster’in “Hereditary”si bir birinci sinemaya nazaran oldukça sağlam. Kaygı çeşidinde ilgi alımlı, vaatkâr bir çalışma. Bir yıl sonra gelen “Midsommar” da bu direktörün özgün çizgisini nerelere kadar çekilebileceğini, direktörün atmosfer yaratmadaki yeteneğini ortaya koyuyor. Lakin bu yetenek ve rüştü ispat eden pratik sinemanın ana fikrinde bir karmaşa olduğunu düşünmemizi engellemiyor. Kalıtsal olanı günün sonunda Şeytan’ın vücutlarda mekik dokumasına, oradan oraya zıplamasına bağlayan Aster, sinema boyunca estirdiği yas havasına hafif bir açıklama getiriyor.
“Hereditary” daha büyük bir sinema olabilirmiş, ona kaçan bir fırsat gözüyle de bakmak gerekir. Hem tahminen aile kalıtsal değil, sanrısal bir kurumdur ve tüm fertler(i) de “gerçek dertler” tarafından ele geçirilmiştir! Kim bilir!