Fotoğraf: Jacques Brinon/AP
Pazar günü vefat haberini aldığımda ülkesi İngiltere’yi terk edip, Paris’e yerleşen uzun uzunluklu, sarışın, kıvırcık saçlı, mavi gözlü, yumuşacık bir sesle konuşan genç, dinamik bir adam ve 70’li yıllardan bu yana ondan izlediğim sayısız tiyatro yapıtı gözlerimin önünden ve yüreğimden geçmeye başladı. Daima akıntıya karşı yürüyen usta 97 yaşındaydı. Hakkında sayısız kitap yazılmış, bazılarının “Tiyatronun Tanrısı” diye isim taktığı Peter Brook’u kısacık bir yazıda anlatmak sıkıntı. Ancak deneyelim:
‘BOŞ ALAN’IN KEŞFİ
Rus ana babadan Londra’da doğmuştu. 24’ünde, Shakespeare oyunlarının yanı sıra opera ve sinema yönetiyordu. (“Sineklerin Efendisi” sineması nasıl unutulur ki!) En çok etkilendiği Antonin Artaud’nun “Vahşet Tiyatrosu”ydu… Ancak buna bir de kendi araştırmalarını katacaktı. Genet’nin “Paravanları”, Weiss’ın “Marat Sade” oyunları, sirk atmosferinden yararlanarak sahnelediği ”Yaz Gecesi Rüyası” şahidimdir.
Paris 1968 olaylarını yaşarken sokaktaki tiyatrocuların elinde o yıl yayımlanmış Peter Brook’un “Empty Space” (Boş Alan) kitabı vardı. Ve kitap tiyatroculara yeni amaçlar gösteriyordu. Bizde Ülker İnce’nin enfes çevirisiyle yayımlanan bu eser “Ölümcül Tiyatro, Kutsal Tiyatro, Kaba Tiyatro ve Artık Tiyatro” kısımlarını içerir ve Brook’un tecrübelerinden yola çıkarak her boş alanın tiyatro sahnesi olabileceğine; farklı yol yordamlara, metotlara işaret eder.
İngiliz tutuculuğu araştırmaya çok yer vermiyordu. Paris’e göçtü! Çeşitli ülkelerden gençlerle “Uluslararası Tiyatro Araştırmaları Merkezi”ni kurdu. Burada artık şova değil seyirci-oyuncu bağı, oyuncuyu biçimlendirme, alan yaratma, lisan ve devinim imkanlarını araştırıyordu. Yetinmedi. Oyuncularıyla uzun bir Asya ve Afrika seyahatine çıktı.
Vurgulamam gerek: Bu seyahatlerde ve tüm araştırmalarında biçim korkusu, yeni biçimler keşfetme uğraşı yoktu. Aradığı insanın iç seyahati, ruhsal derinliğiydi.
EN PARLAK DÖNEMİ
1974’de Paris’de yerleşik Tiyatrosunu kurdu. (Bouffes du Nord)
Ondan izlediğim birinci oyun Avignon Festivali’nde “Kuşlar Konferansı”ydı. 13. yy. İranlı tasavvuf alımı Attar’ın “Simurg” destanından kaynaklanıyordu. Dev sahne bir İran kiliminden ibaretti. Oyuncular kuşları taklit etmedi; biz kuş olup, o halıda kuşların peşine takılıp seyahate çıktık. Kendi iç dünyamıza gerçek… (Eğer Sahaflarda Alkım Yayınları’ndan çıkan “Karanlıktaki Işık” kitabımı bulursanız detaylı tüm bilgileri bulursunuz.) Yıllar içinde izlediklerim şöyle: “Carmen’in Trajedisi”, operadan yarattığı ve yalnızca dört şancı/oyuncuyla bomboş bir arenada sahnelediği aşk ve mevt tutkusuydu. Yalınlığın tepesiydi ve görkemli operayı daha da aktüel kılıyordu!
“Vişne Bahçesi”, soluk almayı unuttuğum bir şiir şöleniydi… Baş yapıtı saydığım “Mahabharata” dokuz saat sürüyordu. Bugüne dek tanıklık ettiğim en güçlü, en büyük imge zenginliğini ortaya koyuyordu. (Sevgili Tuncel Kurtiz ve Sevgili Kudsi Erguner kıymetli katkıda bulunuyordu bu esere)… “Fırtına”da ise Shakespeare soyutlamasının en ileri noktasını sunuyordu. Bu beş oyunda da su, toprak ve ateş daima başroldeydi. Peter Brook bunlarla hayatı yine yoğurmuş ve orijinal dünyalar yaratmıştı. Beşi de iç dünyalarımıza uzansa da dışa dönüktü. Kapsadıkları alanlar, içerdikleri manalar, yaydıkları sinerji çoğalıyor, büyüyor, yayılıyordu. Sonsuz yalınlık içinde sonsuz zenginlik…
İÇSEL YOLCULUKLAR
90’larda sahnelediği “L’Homme qui…” (O Adam ki…) Ünlü nörolog Olivier Sacks’ın “Karısını Şapka Sanan Adam” yapıtından yola çıkmıştı ve tiyatro dünyasını bir kere daha altüst edecekti. Bir klinik odasında çıkılan, yalınlığın son hududunda dört oyuncu/hastayı dinlerken insan ruhunun bilinmeyenlerine, hatta en derin noktalarına yanlışsız bir seyahate çıkarmıştı bizi. Ondan izlediğim son oyun 2000’lerin başında “Kostüm” ya da “Takım Elbise”ydi.. Güney Afrikalı siyah oyuncularla, insanın içgüdülerini dışa vuran bir hikaye…