1951’de Massachusetts General Hospital hekimleri Albert Einstein’ın beynine bir EEG aygıtı bağlayıp dehasının kaynağını bulmak için ibrenin titreşimlerini incelediler. Yale’de eğitim görmüş gözü pek bir patolog olan Dr. Thomas Harvey, Einstein 1955’te öldüğünde inceleyebilmek için kendisinin beynini 240 muntazam kesime ayırdı. Einstein’ın beyninin tüm kıvrımları taban bucak incelendiği halde sinirbilimciler kendisinin yaratıcı düşünme sürecinin nasıl işlediğini açıklamayı başaramadılar. Salzburg’taki isimli patologlar Mozart’ın kafatasını kentteki St. Sebastian Mezarlığı’nda yatan akrabalarının DNA’larıyla eşleştirmeyi denediler lakin Mozart genomu bugün bile gizemini muhafazaya devam ediyor. Emsal bir çalışmayı Milano’da yürüten bilim insanları ise Leonardo da Vinci’nin DNA’sını kurcalıyorlar lakin onda da dahi gen tespit edebilmiş değiller.
Deha, beynimizde ya da kromozomlarımızda yer alan tek bir bölge ve bu noktalarda meydana gelen tek bir sürece indirgenemeyecek kadar fazla ferdî özelliği kapsayan karmaşık bir kavram. Bu nedenle sıradışı bir bireye ilişkin niteliklerin hangi şartlar altında bir ortaya gelerek dehayı oluşturduğu sorunu gizemini her vakit koruyacak.
Dehayı oluşturan gizemler bilinmezliğini sürdürürken, Yale Üniversitesi’nin hayli tanınan profesörlerinden Craig Wright, dünyaca ünlü dehaların hayatını “Dehanın Tabiatının Keşfi” dersinde öğrencileriyle buluşturuyor. Yıllardır derslerinde anlattığı anekdotları “Dâhilerin Kapalı Alışkanlıkları” kitabında toplayan Wright, çocuksu merakın peşini bırakmamaktan yaratıcı uyumsuzluğa, istikarlı çalışmaktan takıntıya, sıkıntılara bakış açımızdan talihe ve cinsiyetin muvaffakiyete tesirine kadar dehanın birçok özelliğine eğilerek dünyayı değiştiren parlak beyinlerden neler öğrenebileceğimizi araştırıyor.
20 YAŞINDAKİ PİCASSO VE 50 YAŞINDAKİ CÈZANNE
“Burada ne kadar emek olduğunu bilseydiniz, dehadan bahsetmediniz” diyen Michelangelo, “Deha, çok çalışmanın sonucudur” diyen Marksim Gorki ve “Ben hafta sonlarına inanmazdım. Ben tatile inanmazdım” diyen Bill Gates birebir kanıyı paylaşır. Deha, sadece yeteneğe bağlı değildir ve yaratılış gereği beşerde yeşermez. Yaratıcı dehaya giden iki yoldan biri apaçık bir biçimde yetenek iken, ikinci yol yetenek kadar aşikâr edilmese de çok çalışmaktır. Pablo Picasso, 1881 sonbaharında ressam, Jose Ruiz Blasco’nun oğlu olarak dünyaya geldi. Küçük Picasso şimdi konuşmayı öğrenmemişti lakin fotoğraf yapabiliyordu. On dört yaşına girmeden Barselona Hoş Sanatlar Akademisi’ne kabul edildi. Dünyanın o vakte ve bu güne dek gördüğü en çarpıcı ve özgün tabloları yirmili yaşlarındayken yaptı.
“Cezayirli Kadınlar” tablosunu Katar eski başbakanı Pir Hamad bin Jassim bin Jaber Al Thani tarafından 180 milyon dolara satın alındığında ise şimdi yirmi beş yaşındaydı. Öte yandan, Mösyö Cézanne, 1880’lerin sonunda neredeyse elli yaşına geldiğinde, ileri sanatkarlar Cézanne’nin kendine mahsus, geometrik form ve düz renk kullanımını takdir etmeye başladılar. Cézanne en büyük yapıtlarını, ömrünün son on yılında, sanat eğitimine başladıktan tam yarım asır sonra yarattı. 1907’de Paris’te bir Cézanne retrospektifi düzenlendi. Ortalarında Picasso’nun da bulunduğu pek çok isim bu standa katıldılar ve Picasso, “Cézanne hepimizin atasıdır” açıklamasını yaptı. Bunun üzerine, Cézanne’nin “Kart Oyuncuları” tablosu Katar kraliyet ailesi tarafından 250 milyon dolara satın alındı.
BEN OKUMAMIŞ BİR ADAMIM
Leonardo da Vinci tarihin en uslanmaz meraklısı olarak anılır. Hem kendi kendine hem de etrafındakilere gerisi arkasına sorular sıraladığı bilinir. Üstelik Leonardo’nun soruları tek bir alan ile ilgili de değildir. Kent planlama, hidrolik, çizim, okçuluk ve savaş, astronomi, matematik ve hatta buz pateni… Lakin gayri legal bir çocuk olarak Leonardo, o periyodun resmi eğitim veren tek kurumu olan Roma Katolik Kilisesi’nden men edilmiştir. “Ben okumamış bir adamım” diyen Leonardo da Vinci, rastgele bir eğitim almadan deneyerek öğrenen dâhiler ortasındaydı. Elbette fotoğraf yaptı, lakin tıpkı vakitte kayaları ve fosilleri incelemek için dağlara, yusufçukların kanatlarını ve uçma alışkanlıklarını gözlemlemek için gelgit bataklıklarına gitti. Nasıl çalıştıklarını görmek için makineleri kesimlerine ayırdı, birebir emel için kilise otoritelerinin vücutların kesimlere ayrılıp incelenmesinin sapkınlık olarak görüldüğü bir çağda meyyit insanları da kesimlerine ayırdı. Tüm keşiflerini yaklaşık on üç bin sayfalık not ve çizimle kayıt altına aldı. Leonardo, 67 yaşında son nefesini verdiğinde tüm mirası, sayısı yirmi beşi bulmayan tamamlanmış fotoğraftan oluşuyordu. Öte yandan Leonardo gerisinde ciltlerce not ile yüz bin eskiz ve taslak fotoğraf bıraktı. Pekala Batı dünyasının en büyük sanatkarlarından birinin neden bu kadar az sayıda tablosu vardı? Zira Leonardo, bir şeyi nasıl yapacağını çözdüğünde merakı onu bir sonraki projeye yönlendiriyordu. Öğrenme isteği, tamamlama isteğinden çok daha güçlüydü.
DOĞU’YU KEŞFETMEK İÇİN BATI’YA YELKEN AÇMAK
Kristof Kolomb Doğu’yu keşfetmek için Batı’ya yelken açtı. Edward Jenner, insanları çiçek hastalığına karşı aşılamak için onlara çiçek hastalığı enjekte etti. Jeff Bezos, müşteriyi eserlere çekmek yerine, eserleri müşteriye götürdü. Isaac Newton’ın Üçüncü Yasası’nda “Her tesir için zıt ve muadil bir reaksiyon vardır” görüşünü savunurken; Shakespeare, Hamlet’te “İyi olmak için zalim olmak zorundaydım” dedi. Tüm bu zıt kanılar; sanat, bilim ve sanayinin derinine işlemiş bir stratejiyi tersten düşünme sürecinin örnekleridir. Dâhilerin birden fazla bir objeyi ya da kavramı daha düzgün anlamak istiyorsa onun zıddını düşünür. Bestekar Johann Sebastian Bach, 1747’de, Leipzing’den Berlin’e seyahat ederek müziksever Prusya hükümdarı II. Friedrich ile tanıştı ve kral ona bir melodi verip üzerine çalışmasını istedi. Bach, konuta döndü ve melodi üzerinde düşündü. Bu talebe, kraliyet melodisini başında aksi çevirdiği ve karşıt simetrik perde değişimi kullandığı derlemesiyle karşılık verdi. Zıddına ya da bilakis düşünmenin sanatta bir tıp biçim sağlayabileceğini düşünen Bach, bir melodiyi nasıl kendi etrafında döndürebileceğini gördü ve böylelikle bir hükümdarı şad etti.