Gözde S. Kadıoğlu
Nesilden nesile aktarılan sitemlerin istatistiği tutulsaydı ‘Nerede o eski bayramlar…’ deyişi elbet birinci sıralarda yer alırdı.
Yıllar geçtikçe o eski bayramların gelenekleri de daha çok anılır, özlenir oldu.
Eski bayramlar düşünüldüğünde, biraz daha ilerledik ve Osmanlı periyodunda halkın bayram geleneklerini araştırdık.
15 GÜN EVVELDEN BAŞLAYAN HAZIRLIKLAR
Osmanlı’da Ramazan Bayramı “ıyd-ı fıtr” olarak anılıyor:
Arapçada “ıyd” “Dönmek” demek olan “avd”den geliyor ve.”her sene dönüp gelen mutluluk/sevinç günleri manasına geliyor. Fıtr ise “ iftar açmak” manasında kullanılıyor.
Ramazan Bayramı’na 15 gün kala evvela ‘bayramlık’ telaşı başlıyor. Hazır giysinin olmadığı bu devirde dünyaca ünlü dokumalar terzilere gönderiliyor ve bayramlıklar diktiriliyor. Orta direk ise elbisesini kendi dikmeye başlıyor. Durumu güzel olan ailelerin kendi çocukları dışında muhtaçlığı olan çocuklara da bayramlık entari diktirdiği bilinir.
Bayramlarda yeni kıyafet giymek İslam dinine nazaran sünnet. Öte yandan yeni ve pak kıyafetler elbet her insanın güzeline sarfiyat, bu da mühimdir.
Osmanlı devrinde kıyafetlerin ne kadar kıymetli olduğu, mevki simgesi olmasının yanı sıra muhakkak günleri gösterdiği bilinir. Osmanlı Kostümleri kitabının muharriri Octavien Dalvimart, bu durumu şöyle anlatıyor: “Türkler farklı mevsimlerde dış kıyafetlerini sık sık değiştirirler. Değişiklik günleri her yıl padişah iradesiyle belirlenir. Sultan’ın kürk değiştirdiği gün (bu ekseriyetle cuma selamlığına denk gelir) bir has odalı merasimle sadrazamın huzuruna çıkıp vaziyeti bildirir ve derhal tüm saray halkı birebir kıyafeti giyer.”
DUALARLA HAZIRLANAN GÜLLAÇ
Bayramlık telaşının karıştığı bir öteki erken hazırlık süreci de kuşkusuz paklık. Konutlarda günler öncesinden başlayan yıkama paklama, bayram gününe kadar devam ederdi. ‘Temizlik imandan gelir’ kelamı burada bir defa daha başrolde…
Bayramda gelecek konuklara şatafatlı sofralar hazırlamak da bir vazife olarak benimsenir, günler öncesinden mutfak alışverişi yapılırdı. Menülerde pişi ve güllaç kesinlikle yer alırdı. O vakitler, 3 İhlas 1 Fatiha okunmadan ateşe verilmeyen güllaçlar, sofraların değerli lezzetlerindendi.
Osmanlı’da ramazan gelenekleri ortasında iftar vakti kapının açık bırakılması bile vardı. Böylelikle yoldan geçerken gelebilecek konuklar çekinmeden konuta gelebilirdi. Geleneklerin devam etmesi için konuğun çat kapı olanı da programlı olanı da her konut için kıymetliydi. İlah konuklarını yedirip içirmek demek bir yandan ramazan duaları almak için vesileydi…
KIYMET SIRASI VE SADE KAHVE
Bayramlaşmalar, sabah namazının çabucak sonrasında başlardı.
Bayramlaşmak için yapılan ziyaretlerde mesken sahibinin aileye yakınlığı kıymetliydi ve bu ‘kıymet sırası’na nazaran yapılırdı. Konuklara evvel şeker, akabinde sade kahve ikramı yapılırdı.
Osmanlı devrinde bayram panayırları da halk için büyük kıymet taşırdı. Kılınan teravih namazlarından sonra şenlikler başlardı. Sokaklarda Karagöz-Hacivat oyunları, Ramazan manileri üzere pek çok cümbüş, bayram uzunluğu devam ederdi.
Arife günü ikindiden itibaren başlayan top atışları, bayramın son gününe kadar devam ederdi.
Osmanlıdan günümüze kaybolan gelenekler de var. Onur Çetin’in ‘Türk Ekini Dergisi’ 2020 6. Sayısındaki belgesinden kısaca alıntılayalım:
1- Semai Kahvehaneleri: 19. yüzyıldan itibaren başta İstanbul olmak üzere Osmanlı’da görülen ramazan gelenekleri içerisine semai kahvehanelerini göstermek mümkündür. Her kısımdan insanın iştirakiyle ramazan akşamlarında yetenekli kimseler yahut âşıklar tarafından semailer okunur, vakit zaman mani atışmaları icra edilirdi. Çözülmesi istenen bilmeceler kahvehanenin duvarına asılırak ramazan boyunca çözümlenmesi beklenirdi. Atışmalar esnasında vakit zaman gerginliklerin çıktığı da görülmektedir. Bu kahvehaneler ramazan aylarında halk edebiyatı uygulama merkezleri niteliğine ulaşarak fonksiyonellik kazanırlardı
2- Ramazaniyeler: Ramazan münasebetiyle şairlerin padişahlara, zamanın ileri gelen şahıslarına yahut dostlarına yazdıkları kaside halindeki şiirlere ramazaniye denir. Ramazaniyeler bilhassa XVIII. yüzyılda yaygınlık kazanmıştır. Enderunlu Vasıf ve Koca Ragıp Paşa’nın ramazaniyeleri devrinde beğenilmiştir (Dursunoğlu, 2003: 13). Ramazaniyelerin muhtevaları ortasında; oruç, ramazan hazırlıkları, mescitlere duyulan ilgi üzere çok sayıda toplumsal hayat ögesi yer almıştır. Genel bir sözle, ramazanın manevi olguları ve ramazan ayının toplumsal yaşayışını edebi bir üslupla ramazaniyelerde görmek mümkündür.
3- Cerre Çıkmak: Sözlükte “kendine hakikat çekmek, celbetmek” manasına gelen ve daha çok “cerre çıkmak” formunda kullanılan bu söz, bir tabir ve uygulama olarak Osmanlı’da başlangıçtan beri görülmektedir. Müderrisler ve yetişmiş talebeler dokuz ay derslerle meşgul olduktan sonra üç aylarda ve bilhassa ramazan ayında kent, kasaba ve köylere giderek mescitlerde vaaz verir, Kur’an okur ve öteki din hizmetleriyle halkı irşad ederler, soruları cevaplandırır ve çocukların yetişmesine yardımcı olurlardı (İpşirli, 1993: 388). İnsanlara yararlı olabilmek ve deneyim kazanabilmek için köylerine gelecek mollayı köylüler dört gözle bekler, onun sohbetlerinden faydalanmak isterlerdi. Bu gelenek sayesinde köyler ilmi ve manevi bahislerde geliştirilmiştir (Bezci, 2018: 91).
4- Sadaka Taşları: Osmanlı insanı muhtaçlıklarını kimseye açamayan, fakirliğini gizleyen kimselere alan el olmanın çekingenliğini yaşatmamak ismine şık bir yardım yolu olarak (Çetin, 2014: 6) kentin çeşitli noktalarına sadaka taşları dikilmiştir. Sadaka taşları ekseriyetle camii avlularında, yoksul semtlerde yahut vakıf bahçelerinde yer alırdı. Bu taşlar bir metre civarında uzunlukta ve baş kısımları oyuk olacak halde tasarlanırdı. Bu taşlar vasıtasıyla 18 yapılacak maddi yardımlar çoklukla kimsenin göremeyeceği saatlerde (gece yarısı, sabaha doğru) bırakılırdı. Gereksinim sahibi de muhtaçlığı kadar olan ölçüsü buradan alırdı (Bezci, 2018: 98). Sadaka taşlarını İstanbul-Eyüp ilçesinde mezarlıklarla yan yana görmek mümkündür. Özellikle erkek mezarlıklarının yakınlarına dikilen bu taşlar meskenin erkeğinin (geçim kaynağı) vefat ettiğini ve buraya yapılacak yardımlardan eşinin, çocuklarının faydalanabileceği manasına gelmekteydi.
5- Diş kirası: Maddi durumu elverişli olan insanların ramazan ayında iftar için yemeğe davet ettikleri bireylere davete icap ettiği ve dişlerini konut sahibinin sofrasına/yemek zevkine kiraladığı için verilen armağanlardır. Bu armağanlar çoklukla kadife keseler içerisinde gümüş, akçe, altın yahut tespihlerden oluşmaktaydı. Burada emel fakirlere yardımcı olmaktır. Bu gelenekler vasıtasıyla Osmanlı toplumunun yardımlaşmayı dahi nezaket lisanıyla yaptığı görülmektedir (Bezci, 2018: 859).
6- Ramazan Tenbihnameleri: Osmanlı’da ramazan ayının yaklaşmasıyla toplumsal, kültürel, idari ve politik hususlar başta olmak üzere çok boyutlu tenbihnameler(uyarı ve yasaklar) yayınlanmaktaydı. Devlet tarafından tenbihat yapılacağında mahalle imamlarına haber verilir ve akşam ezanına yanlışsız bekçiler “tenbih var, akşam mescide buyurun” halinde ihtarlarla sokakları gezerdi (Uslubaş, 2006: 9). Tenbihnameler içerisinde geniş bir içeriğe sahip ramazan tenbihnamelerinin mahiyetini özetlemek gerekirse; herkesin genel yerlerde edep ve hayâ kurallarına uygun davranması, cemaatle ibadetin teşviki, içkinin ve meyhane meclislerinin Müslümanlara yasaklanması, oruç tutmayanlar ve mazeretli olarak orucu bozanların çarşıda herkesin görebileceği formda yeme ve içmeler yasaklanmıştır.
7- Resmi Huzur Dersleri ve Devlet Ricali Tarafından Hırka-i Saadet Ziyaretlerinin Yapılması: Ramazan ayında siyasalların iştirak ettiği âdetler ortasında padişahın iştirakiyle yerine getirilen huzur dersleridir. Bu dersler ramazan boyunca kesinlikle tekrarlanırdı (Georgeon, 2006: 95). Huzur derslerinde ders veren hocaya “mukarrir”, müzakereci olarak katılan başka âlimlere ise “muhatap” sıfatı verilmiştir. Hadis ve tefsir muhtevasıyla ön plana çıkan dersler Osmanlı devletinin kuruluşundan itibaren var olsa da ramazan geleneği olarak 1759-1924 tarihleri ortasında hayatını sürdürmüştür (İpşirli, 1998: 441).