Kadınlar her vakit ömrün mayasıdır.
Dalgalı dağları, pırıltılı sularıyla İzmir de bir bayandır aslında.
Kadınlar yoğurur İzmir’in hamurunu.
Zaman, Ege Denizinin tüm kıyılarında olduğu üzere İzmir’de de dolu dolu yaşandı.
Osmanlı devrinde yaşamış İzmirli hanımlardan en dikkati çekenlerden biri İzmir’in ünlü ailelerinden Tuzcuz?deler’den Hatice Hanım’dır. 1700’lü yılların sonu 1800’lü yılların başında yaşadığı anlaşılıyor.
Bu kimliği dikkat cazibeli hanımın ismi kayıtlarda Tuzcuz?deler’in kerimesi (kızı) olarak geçer.
Tuzcuzadelerin, eski vakitlerin en kıymetli işlerinden biri olan tuz ticareti yapan bir aile olması muhtemeldir.
Urfa-Harran Üniversitesinden Yasin Taş’ın verdiği bilgilere nazaran Hatice Hanım’ın babası, Osmanlı Devleti’nde “Saray Kapıları Bekçilerinin Başı” (serbevvabin) olan, bu türlü çok kıymetli bir mevkiye gelmiş Halil Ağa’dır.
Hatice Hanım’ın dedesi, Halil Ağa’nın babası Mehmet Ağa da Devlete hizmet eden bir “Serbevvabin” idi.
Osmanlı ile yakın alakalı olduğu görülen, Devlet’e sadık Tuzcuz?de ailesi İzmir ve etrafında geniş mal mülke sahip olmalıdır.
Servetinin yanı sıra bu aile kentin kültür ömründe da sivrilecek, İzmir’in Osmanlı kimliğinin pekişmesinde kıymetli bir duruşa sahip olacaktır.
Hatice Hanım’ın dedesi Mehmet Ağa devlet adamlığının yanı sıra “Şeyhülkürra” (çok düzgün Kur’an okuyan sıfatına sahip) olan bir Hafız idi.
İzmir’in birinci büyük bilim odaklarından Tuzcuz?de Medresesinin kurucusudur.
İslam geleneğinden gelen, Büyük Selçuklu Devleti ile gelişen, Osmanlılarla yükselen Medreseler orta ve yüksek öğretim yapan kuruluşlardı o vakitler. Medrese “ders verilen yer” manasına gelir.
Bu okullarda Müderrisler (öğreticiler) tarafından verilen dersler ortasında “Kur’an, Hadis, Fıkıh, Astronomi, Tıp, Geometri, Matematik” de vardı.
Tuzcuz?de Mehmet Ağa’nın, Medresesinin yaşaması için kurduğu Vakıf’tan kalan 1836 tarihli evraktan anlaşıldığına nazaran Medrese binası, bugün Konak semtinde 832 Sokak’da bulunan “Toraman Mescidi”nin yanında yapılmış iki katlı bir yapıdır.
Uzun yıllar İzmir kültürüne katkıda bulunan bu medreseyi Mehmet Ağa’nın vefatından sonra oğlu Hafız Ahmet Reşit Efendi yönetir.
Ahmet Reşit Efendi, 18.yüzyıl ortalarında uzun yıllar İzmir “Şerr’iye (Fıkıh-dini asıllara nazaran karar veren) Mahkemesi başkatipliği yapmıştır. Birebir vakitte kendisine ”Müderrisin-i kiram (ders veren seçkin kişi)” unvanı verilmişti.
Ardından Tuzcuz?de Medresesinin “darülkurralık” (iyi Kur’an okuyuculuk) vazifesini üstlenir Ahmet Reşit Efendi.
Anlaşılan, hem Kur’anı ezbere çok hoş okuyacak kadar yeteneği ve din kültürü, hem de mahkemede vazife yapacak kadar hukuk bilgisi yüksektir.
Görülen o ki, Hatice Hanım İzmir için epey kıymetli ve eğitimi yüksek bir aileden geliyordu.
O da bu çizgiyi sürdürecektir!
Osmanlı devrinde, 18-19. Yüzyıllarda İzmir’in en güçlü ve saygın ailelerinden olan Tuzcuz?deler’in kızı Hatice Hanım; gayrı Müslümlerin de çoğaldığı ve üniversal kültüre ulaşmak için uğraş gösterdiği ortamda İzmir’in Türk kültürü için bir ışık olacaktır.
Bu ortamda, Mehmet Ağa’nın oğlu Halil Ağa’nın kızı Hatice Hanım bir öbür soylu İzmir Ağasıyla evlendirilir.
Eşi, çok renkli bir kişiliği olan, tekrar “Saray Kapıcıbaşıları”ndan Giridz?de (Giritli) Hacı Süleyman Ağadır. Sinanz?de Ahmed Ağa’nın oğludur.
Tuzcuz?deler üzere Süleyman Ağa da İzmir’in çok varlıklı sakinlerindendir.
Süleyman Ağa’nın Cami Atik (Eski Cami) Mahallesindeki görkemli konağı İzmir’in kültür odaklarından birine dönüşecektir.
Hatice Hanım bu ortamın baş köşesindedir.
Eski İzmir’in bu Cami Atik mahallesinde; Kemeraltındaki Beyefendiler Sokağından İki Çeşmeliğe kadar uzanan yol üzerinde, İzmirli Türk ağalarının geniş bahçeli, iki katlı konakları sıralıdır.
Hepsi birbirinden hoş, gösterişlidir bu konakların.
Günümüzde de kullanılan Beyefendiler Sokağı ismi o günlerden kalma olmalıdır.
Kent belleği unutmuyor!
Tuzcuz?de Hatice Hanım’ın eşi Süleyman Ağa, birebir vakitte bir Devlet görevlisidir. İzmir Limanında Taze Meyve Gümrük Eminidir (müdürüdür).
Prof.Rauf Beyru’nun verdiği bilgiye nazaran İzmir’den ihraç edilen kuru üzüm, incir, palamut, afyon üzere eserlerin yanı sıra yaş üzüm, incir, nar, kavun da dışarıya gönderildi.
“Piyale” denilen süratli kayıklarla İstanbul’a, Sultan’a gönderilen yılın birinci mahsulü taze salatalıkların tarladan birinci kesildiği an Kale’den atılan toplarla, sevinçle duyurulurdu.
Böyle bir ortamın sorumlusu Süleyman Ağa’nın dıştan gelen ecnebilerle sık sık müsabakası, tanışması olağan olmalıdır.
Bu bağlamda Süleyman Ağa yabancı konsoloslarla yakınlık kurar, konağına davet eder, ziyafetler verir.
Batı tip hayat üslubuna yatkınlığı, Girit kökenli oluşu bu tıp bağlantıların gelişmesini kolaylaştırır.
Konukluğa gelen yabancılar Hatice Hanım’la Süleyman Ağa’nın köşklerinin, konaklarının ihtişamını anlata anlata bitiremezler.
Süleyman Ağa’nın Bornova yolu üzerinde ihtişamlı bir köşkü daha vardır. Köşk de ne köşktür ama!
Halkapınar yakınlarındaki “kervan köprüsü” civarında “Kule” denilen, yüksek duvarlarla çevrili, görkemli dörtgen koca bir avlu kapısı olan, büyük bir Avrupai yapıdır, köşk.
Avrupalı çizerler tarafından fotoğrafları yapılan bu büyük kır meskeninde Süleyman Ağa yabancılarla birlikte av partileri düzenler.
O periyotta İzmir’de “Ayanlar”ın, varlıklı Türk “Ağalar”ın birçoklarının zirve yamaçlarında ve deniz kıyısında korunaklı, Kuleli konak ve çiftlikleri vardı.
Osmanlın üst sınıfı Akdeniz’in incisi İzmir’de çok müreffeh bir hayat yaşamaktadır.
Hatice Hanım’ın; bir yandan Müslüman ve Türk kültürüne hâkim bir aileden gelişi, öbür yandan eşinin konukları vasıtasıyla Batı bedelleriyle tanışık olması onun kültürel davranışlarının biçimlenmesinde muhtemelen belirleyici olmuştur.
İşte Hatice Hanım bu türlü bir ortamda kendi mükemmel kimliğini dışa vurur.
Detaylar bilinmiyor ancak birçok kitap edinir, onları itinayla biriktirir.
“O”, 19.yüzyılın başlarında İzmir’de sessizce parlayan bir yıldızdır.
17 Recep 1221/30 Eylül 1806 tarihinde bir “Vakıf” kurar ve sahip olduğu 665 kitabı bu Vakfa bağışlar.
Vakıflar “Osmanlı” periyodunda de toplum ve kültür hayatında değerli fonksiyonlar görmüş hayır kuruluşlarıdır.
“Vakıf kurmak, vakfetmek”; “hukuki olarak bir malın sahibi tarafından dinî, toplumsal ve iyiliksel, yardımsal bir emele sonsuza kadar tahsis edilmesidir”.
Yine Yasin Taş’ın verdiği bilgilere nazaran, İzmir’in en varlıklı ailelerinden birinin mensubu olan Tuzcuz?de Hatice Hanım (muhtemelen İki Çeşmelikte bulunan Hacı Mehmet) Müftü Efendi Camii yanındaki Vakıf yeri üzerine bir kütüphane yapılmasına karar verir.
Kütüphane için kurduğu Vakıfa büyük bir servet bağışlar.
Bunların içinde: Kasap Hızır Mahallesinde (Hisar Cami çevresi) 1 konak, 1 sebil (sokak çeşmesi), Çarşı içinde 12 dükkân, kirada bulunan altı konut, üç değirmen, üç fırın, 1 Rumhane (Rumların kalması için ev), 1 Efrenchane (Frenkler için ev), 2 kahvehane, 19 mahzen (depo), 1 arsa, kentin yakınında bulunan 4 bahçe, 3 çiftlik binası, 1 çiftlik, vardır.
Vakfettiği sebilin/çeşmenin suyunun soğutulması için her gün 1 denk (1 deve yükü) “kar” satın alınmasını, sebildar (çeşmeye bakan) tayin ettiği Yararız?de Mehmet Efendi’ye yevmi (günlük) yirmi akçe (1 akçe=100 dirhem=0.170 gr gümüş) verilmesini kararlaştırır.
Herkes yararlansın diye yaptırdığı çeşmenin (sebilin) suyunun, kavurucu yaz sıcaklarında serin olmasını sağlamak için çeşmeye (muhtemelen dağlardan) “kar” getirilmesini bile kayda geçirmiştir. Bunun için fiyatlı bir misyonlu bile tayin etmiştir.
Böyle ince detayları da düşünmüştür bilge ve yardımsever Hatice Hanım.
Cami Atik Mahallesindeki (İki Çeşmelik-Kemeraltı arası) güçlü hanımların birçoklarının yaptığı üzere, her yıl Mevlit gecelerinde verilecek yemekler ve Ramazan ayında mütevelli (Vakıf yönetimi) konutunda her akşam yoksullara verilecek iftar için Vakıf gelirlerinden hisse ayrılmasını buyurur.
Fakir fukaraya dağılmak üzere para ayırılmasını da kaide koşar.
Ölçülü paylaşılmayan varsıllığın derin yoksulluklar getirmesi olağandır!
Ayrıca Hatice Hanım kendisinin, ana babasının ve akrabalarının kabirlerinin, Vakıf mülklerinin her sene gerektiği üzere tamir ve bakımı yapılmasını, masraflarının Vakıf’tan karşılanmasını ister.
Gelirden arta kalanların kız ve erkek evlatları ortasında taksim edilmesini de Vakıf evrakına koyar.
Hatice Hanım’ın isimleri günümüze kadar gelen kitaplarının kimileri ortasında: “üç cilt Tefsir-i Ebu Suud, bir cilt Harita ül Acaip, bir cilt divanı Nabi, bir cilt lügat-ı Halimi, iki cilt Şifa-i Şerif, vb..” üzere değişik kısımlarda 665 kitap vardır.
Hepsi birer tarihi anıt olması muhtemel bu kitapların Cumhuriyet Devrinde birinci olarak Halk Kütüphanesinde, akabinde Ulusal Kütüphanede, son olarak İ.Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesinde korunduğu söyleniyor.
Hatice Hanım Osmanlı İmparatorluğunun yıkılmaya hakikat yol aldığı bir ortamda, süratle gelişen ve farklı milletlerin bir ortada yaşayıp, kendi kültürlerini çoğalttığı, birbirlerini etkilediği bir İzmir’de bugünkü Türkiye kültürü tarihinin köklerini yaşatmayı ve muhafazayı bilmiş bir insandır.
Üstelik o periyotlarda Türk ve Müslüman bayanların toplumsal ömürde pek baş taraflarda görünmediği, görünemediği yıllarda bu pozisyonda olmanın zorluğu açıktır.
Ama burası çok sesli İzmir’dir!
Hatice Hanım, İzmir’in aydınlık yüzünün aynalarından biridir.
Işıklar içinde uyuyor.
SEFA TAŞKIN
Dikili/İzmir
29.07.2022