Bir sanat yerinin etrafıyla çeperiyle alakasını sürekli ilgi cazibeli buluyorum. Mesela son vakitlerde her Kadıköy’e gidişimde Bahariye’nin bir kenarında polis barikatına rast geliyorum. Kolluk koridorundan geçip adımlarımın ucunda bir tiyatro salonunu bulmak şiddet ve sanat bağlantısına dair de bir anlatı üzere. Hatta bunun en hoş örneği Jülide Kural’ın “Ben Rosa Luxemburg” oyununu seyretmeye giderken tekrar bir polis ablukası içinden geçip peşi sıra Rosa’nın “Özgürlük her vakit öbür türlü düşünenin özgürlüğüdür” tiradını duymamız ironisiydi. Bu kere bir vukuata rastlamadan Moda’nın yeni oyunu “Şirreti Evcilleştirmek” için oraya ulaşıyorum ve tüm bu kanılarda sokak ve oyunlar ortasındaki alaka bir defa daha birbirine göz kırpıyor. Şiddet ve baskı rejimine karşı “şirretlik” diyebileceğim bir oyunu bu fikirlerle seyrediyorum.
William Shakespeare’in metinleriyle uygun anlaşan Moda Sahnesi’nin “Hırçın Kız” olarak bildiğimiz oyuna Emina Ayhan çevirisiyle getirdiği yorum aslında haklı öfkenin sözünü, “makbul” şirretliği çokça düşündürdü bana.
Bu bağlamda “Hırçın Kız”ın “Şirreti Evcilleştirmek” olarak çevirisi ve yorumu üzerine hem isimden hem oyunun rejisinden kostümüne tüm desteklerine bakarak ve Moda Sahnesi’yle aramızdaki nüansı ortaya koyarak başlayayım kelama. O da şirretin temsili hakkında. Web sitesinde her oyunun prova notlarına yer veren Moda’nın bu sefer neleri tartıştığını oyunu seyrettikten sonra okudum ki şunu da belirtmeliyim, prova notları sorunu bence meraklısı için dev hizmet. Bunu yapan tiyatroların bu metinleri düzgün editoryal çalışmalarla yayımlayabilecekleri fikri bile geçiyor aklımdan, kim bilir!
Bu husus şimdilik geleceğe kalsın, ben “şirret” ve “evcilleştirmek” sözlerinin seçimini, oyun takımından biraz ayrılarak ve olumlayarak okudum. Bilhassa kadınlık kelam konusu olduğunda “ehil” sözcüklerle tanımlamak âdettendir malumunuz. Kışkırtıcı ve güçlü vurgusuyla “şirret” bu nedenle “çıkalım zıvanadan” tonunda haklı bir isyan sesi ekliyor tanımımıza. “Hırçın” sözü ise daha “sempatik”, yalnızca şımarıkça üzere tınlıyor benim için. Etimolojik olarak “şer”den doğan “şirret” sözünün yeniden kadınları/kadınlığı karalama sıfatlarından olması istikametinde akıyor Moda Sahnesi’nin notları haliyle, yeniden de bu bahisteki küçük nüansımız sinsice hoşuma gitti doğrusu. Aslında tam bu makasta bir sürü şey kristalize oldu.
“Evcilleştirmek” konusundaki notları ise benim de niyetlerime tercüman ki o da şöyle:
“… periyot Avrupa’sında şirret addedilen bayanları ve hayvan evcilleştirilmesi tekniklerinden mülhem evcilleştirilme tekniklerini husus alan, Shakespeare’in de oyunda çokça atıfta bulunduğu sayısız masal, halk müziği, risale, kitap ve öykü dolaşımdadır. Hatta oyunda ‘insan’ın hayvanlıktan insanlığa dönüşüm seyahati da bir nevi evcilleş(tiril)me olarak ele alındığından, evcilleştirilen şirretin içgüdüleri bastırılarak toplumsal sisteme dahil olan (modern) ‘insan’ın ta kendisi olduğu bile düşünülebilir. Bu manada Shakespeare evcilleştirme retoriğini hayvanların ve tabiatın evcilleştirilip sömürgeleştirilmesinden başlayarak, dayatılan cinsiyet rollerine uygun davranmayan bayanların aile kurumuna yerleştirilecek formda evcilleştirilmesine ve nihayet toplumsal ve politik hayvan olarak ‘insan’ın süregiden evcilleştirilmesine kadar uzanan geniş bir eleştirel planda kullanmaktadır.”
AİLE VE EVLİLİĞİN ÇÜRÜMÜŞ TERTİPTEKİ YERİ
Shakespeare’in özgün ismi “The Taming Of The Shrew” olan metni Emine Ayhan çevirisiyle Alfa Yayıncılık tarafından “Şirreti Evcilleştirmek” ismiyle kitap olarak da yayımlanmıştı. Shakespeare’in şiir biçiminde akan kaleminin yazdıklarından metnin aktüel pasları ofansif biçimde açığa çıkarılıyor. Bu hâl oyunu daha tahrik edici kılıyor.
Oyunun konusu nedir sorusuna verilecek cevap fark ettiğiniz üzere çok katmanlı ve hiçbirimize yabancı değil. Kemal Aydoğan, Emine Ayhan ve oyun takımı bugünden olaylar ve cümleler cımbızlarken oyunu bina ettikleri temele harç taşıyor daima. Oyundaki bayan temsilleri -Shaskespeare’in bayan karakter yazma zafiyeti tartışmaları da düşünülürse- etrafında dönen tüm olaylar aile ve evliliğin çürümüş tertipteki yerine odaklanıyor. Ki orada bir nevi “tüm kötülüklerin” kaynağı da semirip büyüyor. Aslında bu çelişkilerin personel sınıfı-patron, tebaa-devlet, kadın-erkek, hayvan-insan üzere tüm eşitsiz ikiliklerde tıpkı formda işlediği de “Şirreti Evcilleştirmek” sahnesinde bir zehir üzere akıyor.
Bu çatışmanın işlenişinde oyundaki bayanların, Katherina Baptista’nın asi kızdan “edepli” konut hanımına kız kardeşi Bıanca Baptista’nın ise “iyi huylu” halini yırtıp “şirrete” dönüşmesindeki “birdenbirelik” birinci anda geçmeyebiliyor. Seyirciye buranın daha hissedilir ulaşması için bize bilhassa Bıanca’nın farkındalığını açığa çıkaran bir pas gerekli olabilir.
Öte yandan oyunun “ofansif” üslubuna en uyumlu biçimde kostümler eşlik ediyor. Bilhassa Christopher Sly ve Katherina Baptista’nın evlilik sonrası kostümleri dikkate kıymet. Timur Acar’ın tiyatro yapmayı bırakmaması gerektiğini düşündüren ayyaş Sly’dan kendisini bulduğu alicengiz oyunundaki lord rolünde bir “koca” olmasına eşlik eden kostüm bilhassa. Burada damat olan Sly’a Shakespeare portrelerinden hatırlayacağınız ruff (ruffle) yani kırma yaka, aslında tam kastedilen fır fır yaka var uzunluğunda. Bu yakanın muharririn da yaşadığı Victoria devranı Britanya sanayi ihtilalinin yükselişi ve Britanya İmparatorluğu’nun doruğu olarak kabul edilen devrin giysi aksesuarlarından olduğu rivayet edilir. Yakaya ise damadın başında bir duvak ve altında bir külot, jartiyer modülü ve çizme kombinasyonu eşlik ediyor. Bekarken daha wamp temsil edilen şirret ise tasma vari kolyesi, eyer gibisi vücuduna sarılan kemer tasarımı, ve transparan iç giysisiyle hoşlar hoşu. Katherina yani “şirret” (Melis Birkan) bu kıyafetlerini pejmürde bir elbiseyle değiştiriyor düğünden sonra. Gamze Saraçoğlu, Asena Saban imzasını taşıyan tüm kostümler oyunun uğraştığı ezen ezilen gelgitine hizmet ediyor.
Meydan sahne olarak yerin düzenlenmesi bizi de düğünde davetli, arbedede şahit, devletin karşısında ise halk kılıyor. Çok kere kulağıma ilişen “Shakespeare oyunlarını kısaltmak zordur” savını da düşünerek oyunun hissedilen müddetinin biraz daha kısalması muhtaçlık üzere. Yan karakterlerin de tesirini düşünürsek sahnede Sly karakterinin merkezinde olduğu temponun dağılımı tahminen denklemi değiştirir.
Gelelim dekora. Moda Sahnesi’nde hafife alınmayan hususlardan biri dekor tasarımı oburu, ışık. Bengi Günay’ın bu nedenle pek çok dekor çalışması akılda kalıcı, mesela “Yeraltından Notlar” benim için onlardan biri. Burada tüm olayların mor bir yer üzerinde geçmesi çabucak bir iz bırakıyor. Yuvarlak biçimli şimdilerin akıllı yatak denen tasarımı sahnenin neredeyse yarısını kaplıyor. Bu yatak seçimine zirveden vuran kırmızı ışık da tamamlayıcı bir fonksiyonda. Bu haliyle soğuk bir havası var. Erkek hegemonyasına maruz kalan cinselliğin soğukluğu olsa gerek.
Moda’nın kalabalık oyunlarından bu da ve hem tecrübeli hem de öğrenen oyuncular buluşuyor sahnede. Oyunda tüm takımın gücü birbirini yakalamayı zorluyor. Bu frekans doğaçlamalarda becerikli bir takıma dönüştürüyor onları. Örneğin Timur Acar’ın kızının babasının sahnede vurulduğu anda “Baba ölme” diye oturduğu yerden seslenmesi oyuna yumuşacık dahil ediliyor.
‘İYİMSER OLMAYAN BİR UMUDU’ ÖRGÜTLEMEK
“Şirreti Evcilleştirmek” özgün oyun müziği probleminin tesirini ısıtan oyunlardan oluyor. Aykut Karatay, kelamları metinden alınan upuzun bir tirat yani kelamları Shakespeare’e ilişkin bir rap müziği yaratmış. William Shakespeare’in 1590-1591 yılları ortasında yazdığı varsayılan oyunun yaratımına dair pek çok manipülasyon kelam konusu olmasıyla bir arada erkeklerin dünyasında bayana bakışın yalnızca revize edildiğini, tahminen söyleyişlerin tahminen şiddet yollarının “modernize” olduğunu söylemek mümkün. Lakin oyun sahnelenmeyi sürdürürken müzik platformlarından paylaşılan müziğin ve metnin sizin için seçtiğim kısmı kadınlık erkeklik kozmosu içinde örgütlenen asıl “şer”in güzel bir özeti:
“Hükümdara nasıl itaat borçluysa tebaa,
Kadın da o denli itaat borçludur kocasına;
Ama ki kocasının bu haklı ve yerinde isteğine karşı gelip,
Aksi aksi hız asar ve fevriyetle ağzını bozarsa bayan,
Merhametli, lütufkâr efendisine galizce başkaldıran
Arsız bir asiden, menfur bir hainden ne farkı kalır!”
“Menfur”dan “sürtüğe” iktidarın bayana uzanan lisanının ucundaki zehir geniş bir kesişim kümesine saldırıyor. Moda Sahnesi’nin Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın dayanağına “uygun” bulunmayışındaki uyumsuzluk da bir nevi “şirretliklerinden.” Buna karşın üretilen işler, bir döneme sığan 6 prömiyer, seyircisini güler yüzle karşılamayı ıskalamayan bir topluluk…
İşçi sınıfı mensubu olmak da tiyatrocu olmak da “yabancı” olmak da bayan olmak da bir yerde tek potada eriyor. Bu temas kocanın kolundaki “hitler” apoletiyle geniş bir tarihin üzerindeki şiddeti imliyor oyunda.
Şirret olmaksa asi olmaksa hatta hırçın olmaksa Terry Eagleton’a atıfla “iyimser olmayan bir umudu” örgütlemeye benziyor. Şimdilerde hepimize biraz lazım.
KÜNYE:
Yazan: William Shakespeare
Çeviren: Emine Ayhan
Yöneten: Kemal Aydoğan
Dekor Tasarımı: Bengi Günay
Kostüm Tasarımı: Gamze Saraçoğlu, Asena Saban
Işık Tasarımı: İrfan Varlı
Oyun Müziği: Aykut Karatay
Afiş Tasarımı: Kardelen Akçam
Oynayanlar: Melis Birkan, Timur Acar, Uluç Esen, Sedat Küçükay, Elif Gizem Aykul, Gürsu Gür, Çağlar Yalçınkaya, Ali Büyükkartal, Yasin Yürekli
Asistanlar: Mesut Karakulak, Onurcan Çelebi