Hanım Göbeği, Vezir Parmağı ve Kemalpaşa! Bayıla Bayıla Yediğimiz Tatlıların İsimleri Nereden Geliyor?

Sütlü Nuriye’nin tarihi çok eskilere dayanmıyor. 12 Eylül darbesi ortamında bir general, baklava fiyatları yüksek diye durumdan şikayet eder. Sıkıyönetim de yayımlanan bir buyrukla baklava fiyatlarına üst hudut koyar. Bunun üzerine Güllüoğlu Baklavaları’nın sahipleri de maliyetin kurtarmadığını görünce fıstık yerine fındık kullanır ve öteki gereçlerden de kısarak bol süt içeren bir tatlı yapmaya karar verirler. Pastane sahipleri ‘Bu tatlının isminin nereden geldiği çok merak edildi lakin bu ismin hiçbir manası, hiçbir öyküsü yoktu. Bizim temel gayemiz bu tatlıyı insanlara sevdirebilmekti.’ dedi.

Osmanlı’nın son periyotlarında İstanbul’daki kerhanelerin önünde oluşan izdihamlar sonucunda bu bol şerbetli tatlı, içeri girenlere güç versin diye satılmaya başlanınca tatlının ismi de bu isimle anılır olmuştur.

Eski Türkçede ‘baklagu’ halinde yazılan, 1500’lü yıllarda yazılan dokümanlarda dahi geçen Türk tatlısıdır. Baklagu; bağlamak, sarmak, sarmal üzere manalara gelir.  Birçok ulus baklavayı sahiplense de AB Komitesi 2013’te baklavanın Türk tatlısı olduğunu tescil etmiştir.

Osmanlı padişahı Sultan 4. Murad vaktinde, 1635 yılında bugün Ermenistan’ın başşehri olan Erivan’ın fethedilmesi üzerine sarayın aşçıları padişah için yeni bir tatlı icat etmişler ve bu tatlıya da Revan’ın fethi onuruna revani ismini vermişlerdir.

Kalbur, eski vakitlerde mutfakta kullandığımız bir cins elek çeşididir ve bu tatlı yapılırken üzerinde iz çıksın diye bu kalburlara bastırılırdı. İsmi da buradan gelmektedir.

Osmanlı periyodunda bir çeşit hortum manasına da gelen tulumbanın ismi kızgın yağın içine sıkılan hamurun kızartılmasından gelmektedir.

Arapça şab’iyya yani tıka basa yeme, ziyadesiyle doyma manasına gelen sözün Türkçeleştirilmiş hâlidir.  Türk ve Suriye mutfağında baklavaya benzeyen bir tatlıdır fakat muska biçiminde olmasıyla baklavadan ayrılır.

İsmi Arapça, ‘hırpıntı, yüzeyden sıyrılan kaymak’ manalarına gelen katifa sözünün çoğul hâle getirilip kataif ismi ile bu tatlıya bürünmesi sonucu günümüze kadar gelmiştir. Balkanlar, Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinde popülerdir.

14. yüzyıl sonlarında tıbbî kitaplarda ismi ‘sütlü aş’ biçiminde geçer. Fakat geçmişinin eskiye dayandığı nihaidir. Zira Dîvân-ı Lugâti’t Türk’te ‘uva’ isimli bir yemekten bahsedilir ve ‘pirincin pişirilip süte/suya karıştırılmasıyla kişinin midesini rahat ettiren bir yiyecek’ olduğu söylenir. Kendisi sütlaçtır.

Tam ismi Mustafakemalpaşa peynir tatlısıdır. Bursa’nın Mustafakemalpaşa ilçesinde yaşayan göçmenlerden öğrenildiği söylenir. 1950’li yıllardan beri üretimi devam eden tatlı, özel bir peynirle yapılır.

Rivayete nazaran Osmanlı vaktinde el lezzeti ile ünlenen bir aşçı varmış. Bu ünlü aşçı, Dilber ismindeki sevdiği bayana kavuşamadığı için anısı yaşasın diye tatlı yapmak ister. Tatlıyı dolgun bayan dudağı biçiminde yapar.

Farsça şakar (şeker) ve bûre (börek) sözlerinin birleşmesiyle ortaya çıkmıştır bu tatlının ismi. Osmanlı mutfağında şekerli kurabiye olarak da ismi geçer.

Hanım göbeği, bayan göbeği yahut kadıboğan da denen bu tatlı Türk mutfağında şerbetli bir hamur tatlısıdır. Basılı birinci yemek kitabı Melceü’t-Tabbâhîn’de ismi geçer. Muhtemelen esprili Osmanlı aşçıları tarafından ismi bu türlü konmuştu.

Rivayete nazaran Fatih’in vezir-i âzâmı Çandarlı Halil Paşa’nın vefatından sonra yapılmıştır bu tatlı. O periyotta Bizans’ın Osmanlı aleyhine çevirdiği entrikalarda Halil Paşa’nın da parmağı olduğu niyeti ve meşhur yeşil yüzüklü parmağının da bu tatlıya benzetilmesiyle bu ismi almıştır.

Çok eski bir Güneydoğu Anadolu lezzeti olan bu tatlının asıl ismi ‘Şileki’dir. Kürtçe’de ıslak, sulu üzere manalara gelen Şileki sözü, 90’lı yılların başında birtakım köşe müelliflerinin deformasyonu sayesinde bugünlere şıllık olarak gelmiştir.

Farsçadaki kaşkûl sözünden lisanımıza geçmiştir ve manası dilencilerin taşıdıkları kasedir. Öyküye nazaran; Osmanlı vaktinde dervişler vakit zaman kadılarla birlikte halkın ortasına girip dilenirler ve topladıkları para ve gereçler keşkülün içinde biriktirilip imaretlere verilirmiş. Onlar da yoksul halka tatlı olarak dönermiş ve bunun ismine da keşkül-ü fukara denmiş. Yani fukara tatlısı.

Yoksulluktan ortaya çıkan tatlılardan biri de güllaçtır. Kuruyan yufkaları süt ve şekerle ıslatan bayanlar ‘buna gül suyu da ekleyelim, hoş koksun adamların burnuna!’ deyince evvel ‘güllü aş’ sonra da güllaç ismini almıştır kendileri. Arif Bilgin’in Osmanlı Saray Mutfağı kitabındaki bilgilere nazaran, güllaç saraya birinci sefer 1489 yılında alınmıştır.