Konuşurken sözleri nasıl söylem ettiğinize, vurgu ve tonlamanıza, asalak söz ya da ses kullanıp kullanmadığınıza, jest ve mimiklerinize dikkat ediyor musunuz? Pekala, bunların diksiyonun bir modülü olduğunu biliyor musunuz? @onlinediksiyon instagram hesabından diksiyonla ilgili yüzlerce paylaşım yapan seslendirme sanatkarı ve diksiyon öğretmeni Seher Aydın Yıldız’a diksiyonla ilgili merak ettiklerimizi sorduk ve kendisiyle Türkçeyi hakikat, hoş ve tesirli kullanmayı kaygı edinen, “Aman canım, o denli de anlaşılıyorum bu türlü de” demeyenlerin istifade edeceğini düşündüğümüz bir söyleşi gerçekleştirdik.
TDK Türkçe Sözlük’te diksiyon “Seslerin, kelamların, vurguların, mana ve heyecan duraklarını kurallarına uygun olarak söyleme” olarak tanımlanıyor. Soruyu tersten soralım. Diksiyon ne değildir?
Diksiyon, haber spikeri üzere konuşmak değildir. Birden fazla insan diksiyonu düzgün konuşmayı, abartılı vurgu ve günlük konuşma doğallığından uzak bir şey sanıyor. Tahminen de bu türlü düşünmelerine sebep olan şey, günlük ve resmî lisan ayrımının bizim üzere eğitmenler tarafından gereğince yanlışsız söz edilmemesidir.
GÜNLÜK LİSANA EN HOŞ ÖRNEK DİZİLER
Günlük lisan, doğal nasıl konuşuyorsak öyledir aslında. Lakin söylem kurallarına uygun konuşmaktır. İçinde abartılı vurgu barındırmaz. Haber okuyor ya da program sunuyor üzere konuşmayız. Yerinde vurgu her vakit kıymetlidir. Haber ve program vurgusu da günlük lisanda olmamalıdır. Onlar da resmî lisana girer. Hâliyle bu alanlarda daha vurgulu bir söylem bizi karşılar. Ortalarındaki en besbelli fark; r harfinin söylenişidir. Resmî lisanda bir sözü ve –yor eklerindeki r (geliyor) harfleri net çıkarken, günlük lisanda aşikâr belgisiz olmalı veya atılmalıdır (geliyo’). Yeniden günlük lisanda kimi sözler yutularak söylem edilirken resmî lisanda söylenmelidir. Örneğin, resmî lisanda ne yapıyorsun derken günlük lisanda n’apıyosun denebilir. Günlük lisanda; orda, burda, şurda diyebiliriz. Resmî lisanda bunlar; orada, burada, şurada olarak söylenebilir. Mevzuyu daha net anlamak için resmî lisan örneği olarak haberler takip edilebilir. Harflerin söylemi net ve vurguludur. Günlük lisana de en hoş örnek; dizilerdir. Dizi ve sinema oyuncularının söylemine baktığımız vakit, neredesin diyen birine rastlamayız. Nerdesin formunda söylem ederler. Yeniden geliyor musun değil, geliyo’ musun denir. Haberlerde ise bu durum tam zıddıdır.
Konuşurken en çok nerede yanılgı yapıyoruz? Sizin gözlemleriniz neler?
Konuşurken; söylem kurallarını bir kenara bırakacak olursak en sık yapılan kusur, ince ve kalın harf kusurlarıdır. İnceltilmesi gereken sesli harfleri çoğunlukla kalın duyarız. Lisan, dudak ve çene tembelliği kaynaklı konuşma yanılgıları epey yaygındır. Hepsi de sözleri yanlışsız söylem etmenin önünde pürüzdür. Lisan tembelliği olan kişinin süratli konuşma sorunu vardır. Harfleri tam olarak çıkaramaz, sözleri gerçek söylem edemez ve harf yutar. Dudak tembelliği olan bireyde, üst dudak oynamaz genelde ya da konuşurken dudak sağa sola kayabilir. Tekrar harfler net anlaşılmaz. Ağız içinden bir konuşma meydana gelir ve bu şahıslara sıklıkla; seni duyamadım, anlamadım, tekrar söyler misin deriz. Bir başka yanılgı olan çene tembelliğinde ise çene kapalı olduğu için yeniden sözleri gerçek söylem edememe üzere bir problemle karşılaşırız. Bunun yanında bu bireylerin hudutlu olduğunu düşünürüz. Çeneyi kapalı ya da sıkarak kullanmak bu türlü bir izlenim bırakır. Birebir vakitte mimiksiz bir konuşma kendini aşikâr eder.
ÖNCE KENDİMİZİ DİNLEMEMİZ LAZIM
Bunlara asalak söz diyoruz. Asalak sesler ise konuşma ortasında çıkarılan; eee, ııı üzere seslerdir. Öncelikle konuşan kişi asalak ses yahut sözünü yakalamalıdır. Bu örnekler kimilerinde; ondan sonra, efendime söyleyeyim, tamam mı, anladın mı, hani üzere de olabilir. Bu sözleri asalak söz yapan şey, gerekli yerde fakat gereğinden fazla kullanmak ya da hiç alakası olmayan yerde kullanmaktır. Bir konuşma içinde birden fazla ve arka arda tekrar ettiğiniz bir söz varsa bilin ki o söz sizin asalak kelimenizdir.
Gelelim tahlil yoluna. Tespit ettiğimiz asalak söz ya da sesi lisandan atmak için; örnek sözümüz yani olsun. Evvel kendimizi dinlememiz lazım. Dinleyip o kelimeyi duyacağız. Yani dediğimiz an kendimizi “yani dedim, demeyeceğim” üzere anında uyarmamız lazım. O an düzeltmek çok işe yarıyor. Görüntü kayıtları almak, ikinci hoş formüldür. Bir dakikalık görüntü kayıtları yapabilir, bir mevzuyu ya da bir günümüzü anlatabiliriz. Asalak kelimeyi tekrar ettiğimiz anda kaydı baştan alacağız. Diyelim ki fark etmediniz, o vakit kaydı izleyin ve sayın. Kaç defa söylemişsiniz? Beş olduğunu varsayalım. O vakit kaydı baştan alacaksınız ve sıfıra inene kadar tıpkı süreci tekrar edeceksiniz.
GÜZEL KONUŞAN İNSAN KENDİNİ DİNLETİR
Diksiyonumuzun düzgün olması bize ne sağlar?
Öz inancımızın artmasına yardımcı olur. Ayrıyeten insan, görünmek ister. Dinlenmek ister. Diksiyonumuz düzgün olursa, beşerler bizi çok rahat dinler ve ne dediğimize odaklanabilirler. Hoş konuşan insan, kendini dinletir. Onu dinlemek için çabalamaz, gelen tınıya kulak verirsiniz.
Topluluk karşısında konuşmaktan neden korkuyoruz?
Kalabalık, her vakit gözümüzü korkutur aslında. Korkmuyorum desek de heyecan daima vardır ve olmalıdır da. O heyecanı nasıl dengeleyeceğiz? Rezil olurum, kusur yaparım korkusunu atmamız lazım. Kusur yapabiliriz olağan. Bu olağandır. Kendimiz olmaya çalışmalıyız. Bu türlü yaptığımız vakit, topluluk karşısında konuşma konusunda daha rahat oluruz. Yanlışsız nefes almak, heyecanımızın azalmasına yardımcı olur. Yanlış nefes ise o heyecanı artırır.
Diksiyonumuzu düzeltmeye nerden başlayabiliriz?
Bunun için herkesin farklı tekniği olsa da ben evvel diksiyon tahlili yaparım ve bunu öneririm. Diksiyon tahlili yapmak, gayeye gideceğimiz yolu gösterir. Yani konuşma yanlışlarınızın bilen biri tarafından tespit edilmesi gerekir. Böylelikle çalışmanız gereken yerleri tespit etmek daha kolaydır. Genel bir çalışma belirtmek gerekirse; diyafram nefesi, lisan, dudak ve çene antrenmanları, sesli harflerin hakikat söylemi, ğ konusu, y kaynaştırma harfi, -ecek / -acak kuralları, ulama, diftong, sessiz harflerin heceleme ve tekerleme çalışmaları, vurgu, tonlama ve ses bükümü olarak sıralayabiliriz. Kendi kendine çalışacak olanlara; mevzulara arka arda çalışma değil bir mevzuyu hallettikten sonra başkasına geçmelerini öneririm.