Tuhaf vakitlerdi. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) Leonid Brejnev’den sonra gelen iki önderi Yuri Andropov, akabinde Konstantin Çernenkov kısa aralıklarla ölmüş, devasa ülkenin liderliğine Mikail Gorbaçov isimli birinin getirileceğinden kelam edilir olmuştu, yıl 1984.
Gelişme çok yeni. Karşı olalım olmayalım SSCB’deki her gelişmenin dünya sosyalist hareketini de etkilediğine inandığımızdan çok ilgiliyiz olan bitenle. Gorbaçov dediklerinin kim olduğunu da üzücü halde merak etmekteyiz. Hakkında detaylı bilgi yok. Tarım uzmanı olduğunu duymuşuz yalnızca o kadar. Onunla ilgili en küçük bilgi kırıntısının üzerine atlıyoruz bu yüzden. Batıda SSCB’deki her gelişmeyi en ince detayına kadar bildikleri için Kremlinolog olarak isimlendirilen uzmanlar var. Nihayet onlardan birinin Guardian’da Gorbaçov hakkında yazdığı bilgi dolu makaleyle karşılaşıyorum. Karşıma çıkan birinci kafeye dalıp, yazının içine gömülüyorum adeta.
Batıdaki Gorbi imajı
İngilizler, başta kendileri olmak üzere herkesle dalga geçerler malum. O son derece önemli yazının bir yerinde Gorbaçov için “karısı kendisinden zayıf birinci Sovyet lideri” cümlesini okuduğumda kahvemi püskürtüyorum ağzımdan. Batıda bu türlü yaklaşılmıştı Gorbaçov’a. Genç, dinamik, yüzü daima gülen, “asık hızlı Sovyet liderleri”nden farklı, batıya açık bir kişilik. Bu türlü dediler. O kadar sevdiler ki, isim kısaltmaya meraklı ABD’lilerle İngilizler ondan “Gorbi” diye kelam etmeye başladılar.
Gorbaçov’la gıyabi tanışmam bu türlü olmuştur.
Çok değil kısa bir müddet sonra 23 Nisan 1985’te Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi, Genel Kongresi yapıldı. “Yeniden Yapılanma” manasına gelen Perestroyka’nın başlangıcı kabul edilir bu kongre. Gorbi, kendisini çok seven batılılara kendisini daha da çok sevdirecek kararlar almaya başlamıştır yavaş yavaş. Perestroyka ile Glasnost sözcükleri çalınıyor kulağımıza. Yeri gelmişken belirteyim, Perestroyka sözcüğü Gorbaçov’la duyuldu sanılır ancak 1860’larda Pytor Stolypin başta olmak üzere kıymetli Rus figürlerinin, o devirdeki toprak ıslahatlarını tanımlamak için kullandıkları bir sözcüktür.
SSCB’nin son periyotlarında eza büyüktür. Yüksek hammadde fiyatları nedeniyle ülke ithalata yönelmiştir. Derler ki örnek olarak, Yeni Zelanda’dan alınan et, yurt içinde üretilen etten daha ucuzdu. SSCB dünyada yurtdışından en fazla besin alan ülke durumuna yükseldi, ki felaketin başlangıcı budur.1980’lerin başında yaptığı ithalat, 15 milyar dolarla ihracatı aştı. 1984’de SSCB yurt dışından 46 milyon metrik ton tahıl aldı. Bu sayı 1970’de yalnızca 2.2 milyon tondu.
Silahlanma yarışı
SSCB iktisadını mahveden etkenlerden biri de bilhassa Brejnev periyodunda ABD/Batı ile girişilen silahlanma yarışıydı. Bütçenin birçok silaha ayrılmıştı. 1970’lerde SSCB, Amerika Birleşik Devletleri’nden 20 kat daha fazla tank üretti örneğin. Bu askeri bir gereklilik değildi, emel üretimde istihdamı sürdürmekti.
Şunu da ekleyeyim; biz bilmezdik, çok sonradan öğrendik. 1965-66 yılları ortasında şekillenen, “daha uygun bir sosyalizm” için örgütlenmiş muhalefetin yerini 1970’lerde komünizme inancı kalmamış, yeniden yasadışı güçlü antikomünist yapılar almıştı. Bu ortada başta Amerika’nın sesi olmak üzere batı irtibat araçları her gün milyonlarca Sovyet vatandaşına ulaşıyor, propaganda yapıyordu. 1970’lerin sonları ile 1980’lerin başlarında, Novomoskovsk’ta isyan, Ordzhonikidze’de (şimdiki Vladikavkaz) polis aksisi şovlar, Duşanbe’de etnik çatışmalar, asker ayaklanmaları başgösterdi. SSCB’nin Afganistan’a müdahalesi ise çöküş sürecini hızlandırdı. 80’lerin başında evvel Brejnev, akabinde Andropov ile Çernenko’nun arka arda ölmeleri “yeni/genç” liderlik dileğini pekiştirdi toplumda. SSCB Komunist Partisi aranılan dinamizmi Mikail Sergeyeviç Gorbaçov’da buldu.
İşte gazetede hakkında yazılanı heyecanla okuduğum adam buydu.
‘Amacı yıkmak değildi’
Denir ki; aslında Gorbaçov’un devletin/toplumun sosyalist temellerini yıkmak üzere bir hedefi yoktu. Tekrar derler ki, sosyalizmin güçlü iç rezervler barındığına da inanırdı. İstediği “daha fazla demokrasi, daha fazla sosyalizm”di.
Kendi adıma bu söylentilere pek prestij etmem. Dış siyasette, bilhassa nükleer silahlar kelam konusu olduğunda, Batı ile olan çatışmayı sona erdirmek istemesi anlaşılabilirdi lakin tavrını Batı karşısında teslim olmaya dönüştürdüğü için hatalıdır gözümde. İktisatla birlikte büyümeyi hızlandırmak istedi ancak yüzüne gözüne bulaştırdı. Birçok dala denetimsiz bir yatırım aktardı. Büyüme hızlandı fakat bu tüketicilerin muhtaçlık duymadığı eserlerin üretimini artırmaktan diğer bir sonuç doğurmadı.
“Yıkılmasını istemedim” dediği SSCB’yi muhafaza gayretlerinde geç kalmıştı. Hatta hala aklımdadır, Sovyet Cumhuriyetleri’nin ayrılmalarına önemli bir direniş sergiledi. Şunu da belirtmemek olmaz, Rusçu Boris Yeltsin’le bu nedenle daima çatıştı. Lakin SSCB’den ayrılmaları engelleyemedi. Genel Sekreterliği’nin sonunda yalnızca Rusya ile Orta Asya cumhuriyetleri kalmıştı elinde.
Şunu kabul etmeli olağan. SSCB Gorbaçov süreci başlatmasaydı da yıkılabilirdi. 1985’ten 1986’ya kadar, Sovyet bütçesini besleyen, dış ticaret istikrarını koruyan, her yıl on milyonlarca ton tahıl satın almayı, dış borcunu ödemeyi mümkün kılan kaynaklar kurumuştu. Gorbaçov olmasaydı da tahminen çökerdi lakin bu kadar parçalanmaz, bu kadar kuruluş temellerinden uzaklaşmazdı. Çin’in yaptığı üzere yapabilirdi tahminen Gorbaçov. Evvel ekonomiyi sonra politikayı düzeltmeyi deneyebilirdi. Zira SSCB’deki ekonomik ıslahatlar kaçınılmaz olarak siyasetle çatışmıştı.
Gorbaçov SSCB’de “perestroyka” ile “galstnost” siyasetlerini hayata geçirirken memleketler arası ortama fazla güvendi. Dahası, bu ıslahatları düşmanlarıyla birlikte yapmak istedi. Soğuk Savaş’ın en berbat figürleri, ABD Lideri Ronald Reagan, İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher ile Papa II. John Paul’un “kıskaca” almasıyla değiştirmek istediği SSCB’yi onları memnun edecek biçimde çökertti.
Rusya’da sevilmezdi
Yıllar sonra gittiğim Moskova’da, Vladimir Putin’in başbakan olarak ikinci periyodunu başlatan seçimler şimdi bitmişti. Pazar günü, otele bavulumu bırakır bırakmaz koşup gittiğim Kızıl Meydan’da, bir kaç dakika sonra konuşmasını canlı izleyecek olduğum Putin’in de katıldığı bir takviye mitinginin içinde buldum kendimi. Yanımda hem Türkçe hem İngilizce bilen rehberim Sergey de var. O neler konuşulduğunu söyledi, aldığım notları haberleştirip yolladım gazetem Cumhuriyet’e.
Sergey’le miting dönüşü Tverskaya caddesinde yürüyorduk. Büyükçe bir binanın önüne geldiğimizde Sergey, “burası Gorbaçov’un vakfı” deyince “orada mıdır pekala?” diye sordum. “Bakalım” dedi. Şaşırdım, “nasıl yani, o denli basitçe gidip girebiliyor muyuz?” diye sordum bu sefer şaşkınlıkla. Ona da “evet” dediğinde “o halde tahminen söyleşi de yapabilirim” dedim. “Tabii” dedi. İnanılır üzere değildi lakin Sergey ciddiydi. Girdik binaya, bir iki merdiven çıktık, Gorbaçov’un fotoğraflarının, kitaplarının olduğu kata geldik. Sergey vazifeli bayanla bir şeyler konuştuktan sonra bana dönerek “şansına küs. Gorbaçov yurt dışındaymış” dedi. “Burada olsaydı görüşebilir miydim peki” soruma da karşılığı “evet” olmuştu Sergey’in.
Meğerse dileyen yabancı gazetecinin gelip görüşebildiği biriymiş Gorbaçov. Nedenini sorduğumda “Rusya’da fazla sevilmez, ciddiye de alınmaz” dedi Sergey. SSCB’nin yıkılışından sonra 1996’da Cumhurbaşkanlığına adaylığını koyduğunda çok ancak çok az oy almasının da nedeni buydu demek ki. SSCB’nin yıkılışından keyifli olan Rus sayısı çok değildir.
“Karısı kendisinden zayıf birinci Sovyet lideri” olarak anılmasına yol açan eşi Raisa Gorbaçova’yı çok severdi diye okumuştum. Vefatından sonra hiç lakin hiç gülmediğini de. Nazım’ı ziyaret ettiğim mezarlıkta kabrini gördüğüm Gorbaçova’nın mezarının başında bembeyaz bir melek heykeli vardı. “Anlamı nedir” diye soracak oldum, “Gorbaçov ona daima meleğim diye seslenirdi” dediler.
Karısının vefatından sonra bu hiç gülmeyen adamla yıllar sonra, İstanbul’da, bir otel salonunda karşı karşıya geldim. Public Figür’lerle müsabakaya alışığım lakin ne palavra söyleyeyim heyecanlandım biraz. Keyifli ettiği cephenin düşmanlarından biri de bendim. Düşmanlarımın dostu karşımdaydı. Bazılarına nazaran “yüzyılın en değerli devlet adamı” olan adamdı karşımdaki. İngilizce bilmediği için bir konsolosluk görevlisinin tercümanlığında kabul ettiği söyleşide özel hayatı ile SSCB hakkında hiç soru sormamam söylendi.
Suriye hakkında sordum sorumu. Türkiye’yi incitmekten korkarak lakin Şam’ın değerli olduğunu vurgulayarak söyledi bir şeyler. Söyleşi boyunca bir kere olsun gözlerime bakmadı. Bana elbette özel bir nefreti olduğundan değil, (aksine ben nefret ediyordum ondan) fakat bilmiyordum nedenini. Herkese öyleymiş oysaki.
Karısının vefatının yıktığı kadar koskoca SSCB’yi çökerten adam olmak da bozmuştur istikrarını herhalde. Vakit zaman “ateistim, komünistim, bu hiç değişmedi” dese de 80’li yılların SSCB Komünist Partisi Politbüro üyelerinden Yegor Kuzmiç Ligaçev “onun bir toplumsal demokrat olduğunu geç fark ettik” diyerek onu yalanlayacaktı.
Çokca palavra söylemiş olabilir ancak tahminen de ettiği en hakikat laf “Sovyetler yıkılmasaydı dünya daha hoş bir yer olacaktı” lafıdır.
Tarihin kıymetlendirilmesine gerek kalmadan hakkında karar verilen çok az sayıda figürden biriydi Gorbaçov.
Hükmü yaşarken verilmişti: Pizza Hut’ın reklam yüzü… O kadar.