Netflix yaz dönemini sıcak tutuyor. Türkiye pazarına dönük sinemalara programında daha sık yer vermeye başlayan platform her ay bir bazen iki sinema yayınlamakta… Yük elbette aşk sinemalarında…
Soner Caner’in yazıp yönettiği Gönül ise bu aşk sinemalarının son halkası. Bu kere yakın devir sinemamızda Mahsun Kırmızıgül vesilesiyle aşina olduğumuz “otantik aşk” denenmiş; alt kültür çağrışmış, masalsı bir hava çağlamış. Düğününde rastladığı çalgıcı Piroz’a âşık olan Sümbül’ün öyküsünü işleyen sinema çiftimizi töre/namus üzere mahzurlar üzerinden atlatırken imkânsız aşk üzere temalar etrafından dolanılıyor ve finalde seyirciye aşkın sıcaklığı hissettiriliyor. Gönül, vantilatör eşliğinde izlenmesi tavsiye edilen sinemalar kategorisinde.
İKİ GÖNÜL BİR OLUNCA HURDA MİNİBÜS SEYRAN OLUR!
Filmin konusunu anarak koyulalım yazmaya. Seymen Ağca’nın (Nazmi Kırık) aklına değil gönlüne nazaran yaşayan kızı Sümbül (Hazar Ergüçlü) evlenmek üzeredir. Gönlü boştur ve zorla itildiği bu evliliğe bir oyun üzere hazırlanmaktadır. Babası ve müstakbel kocası ise Sümbül’ü elbet bir mal olarak görmektedir. Evlilikten sonra tüm haklar kocaya (bir manada yeni babaya/ataya) geçecektir. Sümbül evliliğe o derece yabancıdır ki gelinliğin rengini dahi beğenmez. Beyaz renge, bekârete karşı duran; namus tartışmasına hiç girmemiş, tüm renkleri gönlünce yaşamış bir göçer topluluk ise diş çekerek, düğünlerde çalıp söyleyerek geçimini sağlamaktadır. Mirze (Bülent Emin Yarar) ve iki oğlu Piroz (Erkan Kolçak Köstendil) ile Hogir (Ali Seçkiner Alıcı) bu topluluğun öne çıkan isimlerindendir. Mirze ölen eşinin yasını tutmaktansa gençlik aşkı Dilo’yu sayıklamaya başlayan bir aşk adamıdır, hani o kadar aşk adamıdır ki bazen “bağlanması” gerekmektedir! Piroz ve Hogir ise düğün çalgıcılarıdır. Piroz ile Sümbül’ün hayatları da bir düğünde kesişir. Biri eğlenmemeye yemin etmişken, gönlü elvermezken; oburu eğlendirmek, memnun etmek için para almıştır. Piroz açık pencereden duyduğu ezgiye vurulunca işin rengi değişir: Nigi Nigi na nigi nigi na nigi nanna!
Olaylı bir düğünün akabinde Piroz gelinin baba konutuna götürüldüğünü öğrenir. Sümbül “temiz” çıkmamıştır. Babası Seymen Ağa’ya nazaran bu işi kan temizler. Göçerler tüm dünyayı kendi renklerinde sandıklarından kız istemeye kalkışmışlarsa da ağanın sert yansısıyla karşılaşır. Geriye sevenlerin töreyi aşıp birbirine kavuşması kalmıştır. Uçacak kaçacak, söyleyeceklerdir. Sevip sevileceklerdir.
DOMLAR: 72 BUÇUKTA BUÇUK, MEZOPOTAMYA’DA ÇEYREK
Sümbül ile Piroz’un aşkına geçmeden sinemanın merkezinde yer alan öteki kültür Domları açmakta yarar var. Elbet Netflix kıymetli bir şeyi, arama çubuğuna “Domlar kimdir” yazdırmayı başardı. Pekala, Domlar kimdir? Kayıp kültür olarak anılıyorlar aramalarda. Hindistan’dan göçtükleri, Mezopotamya’da yerleştikleri anlaşılıyor. Dom tanımlamasını yakın periyotta gündeme getirenlerden, Buçuk belgeselinin direktörü Elmas Arus da Çingenelerin göç ettikleri tarafa nazaran üç temel kümeye ayrıldığını belirtiyordu: Romlar, Domlar ve Lomlar.* Arus’un annesi Roman, babası Abdaldı ve kendisi ile yapılan söyleşide, 30 bin kişilik sülalede ilkokula giden birinci kız çocuğu olduğunu, erkeklerin ise ilkokul üçe kadar okuduğunu vurguluyordu. Amasyalı Arus’un durumu ortadayken siz bir de tüm o göçebe tabiatına rağmen yokluğun, eksikliğin, merasimin kıskacında bir coğrafyaya sıkışıp kalmış Domları düşünün! Domlar sinemada de olduğu üzere ötekinin ötekisi pozisyonunda, 72 buçuk milletin buçuğu hatta kentleşen, ekonomik yaşama katılan Çingene kültürlerini göz önüne alırsak tahminen çeyrekliği bile yakıştırabiliriz (!) Domlara. Münasebetiyle Netflix için bu “öteki” topluluk, göçebe ve masalsı aşk bir kavuşma hikayesi yaratmak bakımından adeta biçilmiş kaftan. Tam bu noktada “alt kültürlerin kullanım kılavuzu” çıkıyor karşımıza. Netflix sinemasında bu kılavuza büyük ölçüde uyulduğunu görüyoruz.
ANAHTAR SÖZLER, ESİNTİLER
Gönül’ü, hakkını teslim etmek için iki açıdan incelemeli. İmajları, müzikleri ve sanat çalışmasıyla masalsı atmosferi pahalandırmak, öbür taraftan bu masala içerik sunan anlatının nelere yaslandığını, nerelere dokunduğunu kavramaya çalışmak manalı olacak. Birincinin içeriğin desteklerine bir göz atalım. Anahtar sözler ve esintiler içeriğin, masalsı metnin sınırını kuruyor. Esintilerden başlayalım. Gönül başta da değindiğimiz üzere Tony Gatlif sinemalarını andırıyor. Yalnızca göçebelik izleği değil, karakterler, imaj filtreleri ve kapalı yerlerin anlatıya dağıtılması da benzerlik gösteriliyor. Tam manasıyla bir açık hava masalı izliyoruz! Lakin bir de “düğün filmi” var, malum. Kusturica’nın Ak Kedi Kara Kedi sinemasında de gönülsüz bir evlilik kelam konusuydu. Orada zorla evlendirilen damat, aklı çelen işveli, özgür bir bayandı. Yeniden de tesadüfler, kaçışlar birbirine benziyor. Dahası Gönül’de at arabasının çektiği, tam ortadan ikiye ayrılmış araba dikkat cazip… Çağdaş fonksiyonların bozulduğu, bilakis döndüğü göçer kültürlerde suratın ve konforun değil kullanımın öne çıktığı bildirisini veren bu sahne Ak Kedi Kara Kedi’de öteki bir istikametiyle, diğer bir biçimde karşımıza çıkıyordu. Bir denetim noktasında geçen sahnede hayvanlar terk edilmiş aracın kaportasını afiyetle yiyorlardı. Zira aracın dolgu materyali samandı! Bu iki sahne tabiata ve göçer kültüre vurgu olarak okunabilir. Bu okumalar ise bizi benzeri bir alt metne götürmekte: özgürlük, Çingenelerin nefes aldığı her coğrafyaya has kılınmıştır!
Gönül, Balkan yüklü Çingene anlatılarıyla güçlü bir bağ kursa da yakın periyot etnik aşk hikayelerine mesai harcayan Mahsun Kırmızıgül’ün yaralı, acılı ilgilerini de anımsatıyor. Veya bu aşk mistik yüküyle Reha Erdem’in tuhaf Kosmos’unu dahi çağrıştırıyor. Ne de olsa çıplak taşrada iki mecnun, hayatın manasını en yalından en çetrefile çevirebilir yahut tam zıddı…
Gönül’ün anahtar sözlerine de değinebiliriz. Gerece uygun bir tanım çıkarılmış. Özgürlüğün olduğu yerde -diyalektik gereği- aykırısı da bulunmaz mı? Sevda varsa ona zincir vurmak isteyenler de eksik kalmayacaktır. Gönül’de imkânsız aşk temasını ve pürüzleri aşıp kavuşmayı, bir manada “gerçekleşme”yi temel alabiliriz. Gerçekleşme hâli masalsı atmosferi de tamamlayarak hikayeyi yeni bir evreye sıçratıyor aslında: gerçekçi ve masalsı bir sevda bu! Renkli sevda bir başka anahtarımız. İmkânsız niteliğine karşın alabildiğine renkli bir sevda… Ama bir de kara sevda kelam konusu. Mirze’nin gerçekleşmemiş sevdası… Düşlere, sanrılara, putlara sığınmış bir sevda onunkisi.
Devam edersek düğünden kız kaçırma üzere değerli bir anahtar temayı eklemeliyiz. Kaçırma her ne kadar düğünden olmasa ve daha çok Davaro sinemasını hatırlatsa da bu çeşit aşk anlatılarında sevenleri birbirini kenetleyen ve dinamizmi sağlayan öge çoklukla kaçırma üzere hareketler oluyor. Gönül epey kolay bir güzergâh izleyerek seyirciyi pusulasız bırakmamış. Derin felsefi arayışlara itmektense kederi gösterip devayı da peşi sıra reçete etmiş.
GERGİNLİK İLE ŞENLİK ORTASINDA KALMAK
Gönül genel prestijiyle başarılı bir imal, dokunaklı bir öykü; hassas bünyelerde sarsıcı tesire sahip. Nedir ki sinemanın birtakım noktalarda kararsız kaldığını söylemeli. Domların çadırkentinde mistik bir hava var. Bilhassa büyücü Kalender (Selim Bayraktar) karikatürize edilse de bezden ve tahtadan bir Dilo yaparak cismi ikame edebiliyor veyahut hazırladığı ilaçla Sümbül’ü bir gün uykuda tutabiliyor. Okuyan üfleyen sürekli Kalender. Ona kemanesiyle Mirze eşlik ediyor. Ne dediğini anlayamadığımız, kulak tırmalayan bir ses tonuyla maniler okuyor. Bu durum manevî bir hava estiriyor. Öbür yandan vefat ile dirim ortasındaki ebedi çelişkinin, Dilo’nun cansız vücudu ve mezarlar üzerinden çokça kurcalandığını görüyoruz. Bir bakıma Dilo’nun cansız modelinde gezen her el, ona değip dolaşan her bakış hayatı sorgulamak noktasında tahrik edici bir mana taşıyor. Öte yandan mezarlar da bir türlü terk edilmiyor. Sümbül bir mezardan çıkageliyor mesela veyahut Mirze iki mezar kazıp birini kavuşamadığı sevgilisi Dilo’ya, oburunu kendine ayırıyor. İkisi de uzanıyorlar mezara. Ortada bir de tünel açılmış! Bu tekinsiz, tahminen bir modül hastalıklı durum sempatik aşk hikayesine tam manasıyla yedirilememiş. Sinemada bununla birlikte Seymen Ağa şuurlu olarak işlenmemiş. Yerinde bir tercih… Kırmızıgül ve yurdumuz materyali sağ olsun, töreyi çok izledik; onun yerine töreye kolektif direnişi görmeyi yeğleriz.
Gönül’ün bir öteki zayıf noktası ise finali. Sineması izleyip bu satırları okuyanlar şaşırabilir. Üstelik sinemanın en güçlü kısmını finali olarak değerlendirenler çoğunluktadır; ancak kastettiğim, son üç-beş dakikalık kısım değil. Oraya kelamım yok, sineması o denli bitirmek esasen kendi tepesine vardırmak manasına geliyor. Nedir ki finalin çabucak öncesi yani hikayenin gövdesiyle başı ortasındaki o kısım, daha açık benzetirsek “boyun” kısmı yetersiz. Sinemanın yalın bir hikayesi var fakat kırılmadan sonra olaylar çok süratli akmış. Doğrusu kırılma da pek bariz değil. Piroz’un Sümbül’ü kaçırması geç kalınmış bir kırılma… Domların bu kaçırmayı karşılayışları da dramatik sayılmaz. İtiraz ediyorlar, itirazları üç dakika sürüyor. Anladık, göçebeler de bu kadar mı göçebeler! İki aksi kelam edip sineye mi çekiyorlar her şeyi? Bu şartlarda finale uzanıldığında meyve hamken kısmından koparılmış oluyor ve boyun çok kısa kalınca güçlü finali taşıyamıyor.
FİLMİN BİÇİMİ VE OYUNCULUKLAR
Gönül’ün kırsal anlatısı bir meydan okuma mahiyetinde. Tek bir karede beton kesimi görmüyoruz. Seymen Ağa’nın yapıları da kâgir. Ayrıyeten sinemada tek teknolojik alet motorları sökülmüş minibüs yahut arabalar. Yürür durumdaki bir Toros’u ve bir iki motosikleti saymazsak… Seymen Ağa at sırtında iz sürüyor mesela. Ağanın silahı da çakaralmaz. Teknolojiye uzaklık, bu zamansızlık, sinemanın masalsı ortamını beslerken bir risk de meydana getirmekte. Seyirci sinemanın havasına girmezse bu kaybı amorti edemeyecek kadar kapalı, koyu bir atmosfer var karşımızda. Ya “tüm atmosferi kabul et” diyeceğiz ya bir mühlet sonra kapatıp gideceğiz. Sinema atmosferi güçlü kurunca kalkıp gidilmiyor. Bunda sanat çalışmasının ve imajların hissesi yadsınamaz. Kıyafetler sırıtmamış, çadırkentte abartıya kaçılmamış; pek detaya girilmemiş ki sinema açısından olumlu. Sonuçta atmosfer ne derece genelgeçer kurulursa ileti da o derece ağır aktarılır.
Müzikler sahiden etkileyici! Her kareye sinmiş ama yormuyor, rahatsız etmiyor. Şive ve mahallî tabirlerin kullanımı dozunda. Yakın plan genel plan istikrarının kurulması, Seymen Ağa’nın konutundaki ve ahırındaki sahnelerin gerçeküstü bir düzlemde verilmesi de isabet olmuş. Bir zıtlık yaratmak için ağanın karakterine girilmeden yer ve ilgilerinden, hülasa tahakküm alanında hareket edilmiş.
Filmin oyunculuklarına gelirsek, “doğallık” övgüsünü hunharca kullanmamak gerektiğini düşünüyorum. Çünkü bu tıp sinemalarda oyunculuktan çok doğallık ön plandadır. “İyi oynamış mı”dan önce “doğal oynamış mı” diye bakılır. Doğal oynamak/doğal durmak ise oyunculuk noktasında kâfi fikir vermez, tek başına bir mana söz etmez. Doğallık salt oyunculukla sağlanmaz. Hazar Ergüçlü’nün kaşları mesela… Alınmamış, bilakis ekilmiştir bol bol! Görürüz ki doğallık öne çıkar lakin bu kere de doğalın kendi makyajı kelam mevzusudur. Bir esmerlik, bir pürüzlülük… Bir öteki imajı… Münasebetiyle Ergüçlü’nün oyunculuğuna dair “etkileyici” yargısına varmak doğallığı yansıtabildiği, taşıyabildiği sonucunu verir günün sonunda. Ergüçlü doğallığın hakkını vermiş. Çok doğal. Kendi değil, Sümbül de değil lakin “doğal”. Başarısı da burada ya.
Diğer başrol Köstendil ise birebir derecede olmasa da role oturuyor. Tek düşüncesi karakterinin Sümbül kadar esrik olmayışı. Piroz karakteri renksiz ve arafta bırakılmış. O da delişmen, kendi dünyasında, burnunun dikine fakat tüm karakteri bu özgürlüğe oturmuyor. Şevval Sam’ın ağzından sigarayı düşürmediği Sabure rolü, Selim Bayraktar’ın can verdiği bir cins şifacı olan Kalender rolleri de dikkat cazip. Natürel Bülent Emin Fayda’ya değinmeden geçmeyelim. Mirze’de çok doyurucu bir performans sergiliyor usta oyuncu. Açıkçası bu cins rollerin karton kalmak üzere bir handikapları var; Fayda deneyiminin yardımıyla rolün tuzağına düşmemiş, handikapları lehine çevirmiş.
Oyunculuklar için kusursuz diyemesek de “ölçülü ve sinemanın ruhuyla uyumlu” yorumunu yapabiliriz. Dahası burada direktörün muvaffakiyetini vurgulamalıyız. Caner anlatının gereksinimlerini belirleyip oyuncu idaresinden dekora, müziğinden manzarasına birbirini tamamlayan bir sinema yönetmiş, elhasıl âlâ iş çıkarmış.
GENÇLER SEVMİŞ SEVİLMİŞ!
Gönül güzel bir sinema… Gönlü beğenilen eden, duygulandıran bir sinema… Öteki kültürlerden estiren; hikayeyi anahtarlarıyla açan, üstelik kapıları da paslı kapılar ortasından seçmeyen, anahtarlarını hiç o denli paspasın altına falan saklamayan bir sinema. Daha evvel izlenmiş yolları sabırla izliyor, müzikleriyle hislere dokunuyor. Öbür yandan Domları tanıtması açısından da manalı diyebiliriz. Tahminen tek eksiği çeşidine özgün bir yaklaşım getirmeyişi… Ne denir, o kadar kusur kadı kızında da olur. Sonra bir Dom yanına varır, kaçarlar birlikte!
*https://m.bianet.org/bianet/toplum/156041-rom-dom-lom-ve-abdallari-arastiracaklar