Gökbilimciler, cihandaki en güçlü enerji patlamalarından biri olan gama ışını patlamalarını uzun müddettir takip ediyorlar. Bu patlamalar birkaç milisaniyeden saatlere varıncaya dek geniş bir vakit yelpazesi içerisinde gerçekleşiyor. İnanılmaz derecede yüksek bir güç açığa çıkaran gama ışını patlamaları, temelde güçlü elektromanyetik olaylar sonucunda meydana geliyor.
GÖZLEMLENEN PATLAMALARIN EN BÜYÜĞÜ KAYDEDİLDİ
Gemini Güney Gözlemevi’ni kullanan bir gökbilim grubu, 14 Ekim günü , ‘GRB221009A’ diye isimlendirilen bir GRB’nin akabinde müşahedeler gerçekleştirdi. Sagitta Takımyıldızı’nda, dünyadan 2,4 milyar ışık yılı uzaklıkta gerçekleşen bu patlama, şu ana dek kayıt altına alınan en yakın ve en güçlü patlamaydı ve büyük ihtimalle bir kara delik yaratan bir süpernova tarafından tetiklenmişti.
Universe Today isimli internet sitesinde aktarıldığı kadarıyla, rekor kıran gama ışını patlaması 9 Ekim sabahı NASA’ya ilişkin Fermi Gama Işını Uzay Teleskobu, Neil Gehrels Swift Gözlemevi ve Wind uzay aracı da dahil olmak üzere, X-ışını ve gama ışını izlemede kullanılan uzay teleskopları sayesinde tespit edildi. Patlamanın çabucak akabinde, dünya genelindeki öteki gözlemevleri de müşahedeler gerçekleştirmek ve sonucun ne olduğunu tespit etmek için harekete geçti. İki bağımsız gökbilim grubu NOIRLab tarafından yönetim edilen Gemini Güney Teleskobu’nu kullanarak, bu kuvvetli olay üzerinde müşahedeleri gerçekleştirdi.
Araştırma gruplarına, Maryland Üniversitesi ve George Washington Üniversitesi’nden mezun bir müşahede astronomu olan Brendan O’Connor ile Northwestern Üniversitesi Astrofizik Disiplinlerarası Keşif ve Araştırma Merkezi’nde (CIERA) doktora öğrencisi olan Jillian Rastinejad tarafından liderlik edildi. İki takım, Gemini Güney Gözlemevi’nin ‘FLAMINGOS-2’ isimli yakın kızılötesi görüntüleme aracını ve Gemini Çoklu Obje Spektrografı’nı (GMOS) kullanarak birkaç dakika ortayla parlamanın erken basamaklarında müşahedeler gerçekleştirdiler.
Jillian Rastinejad verdiği demeçte, “Araştırma kümemizde, bu patlamayı ‘Tüm Vakitlerin En Parlağı’ diye isimlendiriyoruz; zira gama ışını teleskoplarının 1990’lardan bu yana saptadığı binlerce patlamaya göz attığınızda, bu bambaşka bir yerde duruyor. Gemini’ın hassasiyeti ve çeşitli araç seti, GRB221009A’nın optik benzerilerini, birden fazla yer tabanlı olan teleskobun gözlemleyebileceğinden çok daha sonraki vakitlerde da gözlemlememizi sağlayabilir. Bu ise, bu gama ışını patlamasını böylesine eşsiz seviyede parlak ve enerjik yapan etkenin ne olduğunu anlamamıza yardım edecek” diyor.
HALA CEVAP BEKLEYEN SORULAR VAR
Patlamanın çabucak sonrasında NASA Gama-Işını Koordinatları Ağı, dünya genelindeki gözlemevlerinden elde edilen raporlarla dolmaya başladı. Bilim insanları, ulaştıkları datalara dayanarak, GRB’nin, güneşin kütlesinden pek çok sefer büyük bir kara delik yaratan bir yıldızın çöküşünün sonucunda gerçekleştiğini düşünüyorlar.
Bilim insanları, ulaşılan bilgilerin GRB’lere ait diğer bilinmezleri de açığa çıkarmamıza yardım edebileceğini düşünüyorlar. Örneğin, bu patlamaların büyük kısmı uzak uzaklıklardaki galaksilerde gözlemlenirken, bir kısmı da galaksiler ortası boşlukta gerçekleşen ışık patlamaları formunda ortaya çıkıyor. Daha evvelce mümkün olduğu bilinmese de galaksiler ortası boşlukta gerçekleşen patlamalar, bu olayların düşündüğümüzden çok daha yaygın olduklarını gösteriyor.
Brendan O’Connor verdiği bir demeçte, “Kısmen yakınımızda olan parlak galaksilerde birçok kısa GRB gerçekleşiyor; ancak bir kısmının olması gereken galaktik yuvası yok üzere görünüyor. Kısa GRB’lerin nerede ortaya çıktığını saptayarak ve ikiz Gemini teleskopları üzere gözlemevlerinden sağlanan data kümelerini gözden geçirerek, daha evvel fark edilemeyecek derecede uzakta olan galaksilerin soluk ışıltılarını bulabildik” diye aktarıyor. “Olağanüstü derecede uzun süren ‘GRB 221009A’, şimdiye dek kaydedilen en parlak GRB idi ve saçtığı parıltı, tüm dalga boylarındaki tüm kayıtları anlamsız hale getirdi.”
Patlamanın gerçekleştiği bölgenin dünyaya olan görece yakınlığı yüzünden bu olay dünyanın iyonosferinde uzun dalga radyo yayınlarını etkileyen ve ‘Çin Büyük Yüksek İrtifa Açık Hava Gözlemevi’ tarafından saptanan 18 tera-elektron volt üzere çok yüksek güçlü fotonlar üreten sıkıntılara da neden oldu.
Fotonların dünyaya hakikat yaptıkları 2,4 milyar yıl süren seyahatten nasıl kurtuldukları hâlâ gizemini koruyor. Münasebetiyle, ulaşılan bilgiler fizik maddelerinin çok şartlarda nasıl davrandığına dair yeni bilgileri açığa çıkarabilir ve astrofiziğin gelecekte GRB’lerin dünya üzerinde yaratacağı tesirleri öngörmesine de imkân tanıyabilir.
İki takımın ulaştığı bulguları açıklayan makaleler kısa mühlet evvel Royal Astronomical Society and The Astrophysical Journal’ın aylık bülteninde paylaşıldı.
Yazının yepyenisi Universe Today sitesinden alınmıştır. (Özetleyerek çeviren: Tarkan Tufan)