Özgür His Durgun
Tam bir asır evvel İzmir… Yaklaşık 280 bin kişilik nüfusuyla Küçük Asya’nın en gelişmiş kenti olan İzmir’de (Smirna), 140 bin Rum, 80 bin Türk, 25 bin Yahudi, 15 bin Ermeni, bir o kadar Amerikalı ve Levanten yaşıyordu. Punta, Bella Vista,Fasulas, Türk, Ermeni, Yahudi ve Frenk mahalleleri, dünyaca ünlü işlek limanı, gelişmiş ticaret ve endüstrisi, cümbüş hayatı, sinemaları, hamamları, mescitleri, sinagogları, kiliseleri, hastaneleriyle İzmir Küçük Asya’nın gözbebeğiydi.
Kentte konuşulan lisanların başında bir devir İzmir’de ağır olarak kullanılan; Türkçe, Rumca, Fransızca, İtalyanca sözlerden oluşan Smirna Rumcası (Smirneika), Türkçe, Fransızca, Yunanca ve Ladino geliyordu. Limanda Mısır’dan Rusya’ya, Avrupa’dan Amerika’ya harikulade bir nakliye trafiği sürüp gitmekteydi. İzmir, incir başta olmak üzere dokuma halılar, tütün, kuru üzüm ve afyon üzere eserlerde dünyanın sayılı ihracatçıları ortasındaydı. Beş lisanda gazete ve dergileriyle kentte canlı bir yayın hayatı vardı. Kitapçılar, seçkinlerin kulüpleri, görkemli opera ve operetlerin sahnelendiği Smirna ve Kiveli Tiyatrosu, birahanelerden sokak lezzetlerine güçlü yeme içme kültürüyle bu tatlı hayat 1922 Eylül’ünde acıklı bir finalle sona erecekti.
TARİHİN AKIŞINI DEĞİŞTİREN DÖRT GÜN
Zira 13 Eylül, İzmir’de hayatın ve tarihin akışını değiştirecekti. O gün Basmane’de (Ermeni mahallesi) başlayan ve tam dört gün mühletle tüm kenti yakıp kavuran alevler yalnızca İzmir’in değil, Küçük Asya’nın yazgısını ve geleceğini yine belirleyecekti.
Peki, ‘’Büyük Yangın’’ öncesi İzmir nasıl bir kentti? Kimler yaşardı? Ne yiyip içerler, bayramlarını nasıl kutlarlardı?
Yunan araştırmacı müellif George Poulimenos’ın ataları Çeşme Çiftlikköy (Kato Panagia) kökenli. Bir İzmir araştırmacısı olan Poulimenos’un hazırladığı ‘Smirna Seyahat Rehberi 1922’ isimli kitap, İzmir’in esaslı spor kulübü Altay Spor Eğitim Vakfı’nın katkılarıyla Yakın Yayınları tarafından kısa bir mühlet evvel yayımlandı. ‘Smirna Seyahat Rehberi 1922’, ’Büyük Yangın’ öncesi İzmir’inin çok kültürlü yapısını, kent coğrafyasından kültürel hayatına artık var olmayan yerlerin izini sürerek ince ayrıntılarla anlatıyor. 2019’da Yunanca yayımlanan kitabı, Türkçeye çevirici sürecinde Prof. Dr. Çınar Atay yayına hazırlamış, çevirisini ise Teodora Hacudi ve Ayşen Tekşen üstlenmiş. Kadim medeniyetlere konut sahipliği yapmış İzmir’in sekiz bin yıllık tarihinde tahminen de en trajik eşiği oluşturan 1922 Yangını’nın çabucak öncesindeki İzmir’i hayal etmek isteyenler için eşsiz bir kaynak olan bu çalışmayı özel kılan en değerli öge ise yangın öncesine ilişkin kent haritaları.
Kitabın Türkiye’de okurlarla buluşmasını sağlayan Altay Spor Eğitim Vakfı- Altay Tarih Araştırma Merkezi, ‘’kent arşivine katkı sunmak’’ maksadıyla yayın programına aldığı bu çalışma ile Ege’nin iki yakasındaki toplumların tarihinde değerli yer tutan bir periyoda ışık tutarak manalı bir misyon üstleniyor. George Poulimenos’un İzmir hakkındaki çalışmaları yalnızca bu kitapla sonlu değil. Muharririn yayınlanmış yapıtları ortasında ‘İzmir Rumcası Sözlüğü’ (Alex Baltazzi, George Galdies ile birlikte, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012), ‘Smyrna – İzmir Tarihi Haritası’ (2017, Yunanca) ‘İşgal Periyodunda Miniotis Ailesi’ (2018, Yunanca), ‘İzmir Rıhtımı’ (2018, Atina Akademisi Ödüllü), ‘Leon & Emine’ (2018 Yunanca) bulunuyor.
George Poulimenos ile Küçük Asyalı, öbür deyişle Anadolulu büyükbabası Stamatis Hatzigiannis’e adadığı ‘Smirna Seyahat Rehberi 1922’yi konuştuk.
1922, İzmir’in tarihinde çok kıymetli bir dönüm noktası ve yaşananların 100. yıldönümündeyiz. İzmir Yangını, pek çok açıdan tartışma konusu olmaya devam ediyor. Öte yandan 1922 öncesi İzmir’ini hiç tanımayan bir yabancıya kente dair ayrıntılı bir seyahat rehberi sunduğunuz bu kitap, tüm bu tartışmalardan uzak bir geçmişe götürüyor okuru. Haritalarla ve eşlik eden metinlerle adeta kenti tekrar canlandırmışsınız. Bu rehberi hazırlamaya nasıl karar verdiniz?
Eski İzmir üzerine araştırmalar yapmaya yaklaşık 12 yıl evvel başladım. Lakin başlayınca gördüm ki, yangın öncesine dair kentin emniyetli bir haritası olmadan bu araştırmaları sürdürmek imkansızdı. Kimi eski haritalar ve planlar mevcuttu lakin birden fazla eksikti yahut yanlışsız değildi. Ben de kendi haritamı çizmeye karar verdim. Bu bana yaklaşık 10 yıla mâl oldu. Yangın öncesi kent hakkında materyal toplamaya başladım ve bu sayede bilgilerimi derinleştirebildim. Harita tamamlandığında kimi metinlerle genişletmeye karar verdim. Yalnızca İzmir hakkında araştırma yapanlar için değil ilgisi olan tüm okurlar için bir rehber hazırladım aslında. Kitap, 19. yüzyıl seyahat rehberlerini model alan bir İzmir rehberine dönüşmüş oldu.
Kitabınızın yayıncısı Altay Spor Eğitim Vakfı, daha evvel de Yunan muharrir, araştırmacı Andreas Baltas’ın ‘İzmir’de Faaliyet Gösteren Rum Spor Kulüpleri, 1890- 1922’ isimli çalışmasını yayımlamıştı. Vakıfla irtibatınız nasıl gerçekleşti?
Andreas Baltas yalnızca bahsettiğiniz kitabın müellifi değil. Tıpkı vakitte Yunanistan’da yayımlanan ‘Smyrna 1922 Guide’ (İzmir 1922 Rehberi) kitabının yayıncılarından biri. Andreas, kendi kitabının yayınlanma sürecinde Altay’a benim çalışmamdan bahsetmişti. Vakıf idaresi projemi heyecanla karşıladı. Kitabım tabiatı gereği çok sayıda haritadan, isimlendirme ve eski tariflerden kelam etmek zorundaydı. Bu da projenin çevirisi ve basımı açısından hiç kolay bir süreç olmadı. Ancak harikulade bir grup çalışması sayesinde- takımda yer alanlarla çok hoş dostluklar kurduk -kitabın Türkçe basımı çok başarılı oldu.
BÜYÜK ACIDAN SONRA DEVAM EDEN HAYATLAR
Kitabınızı size ‘Kayıp Yurt sevgisini aşılayan’ büyükbabanıza adadınız. Büyükbabanız Stamatis Hatzigiannis ile bağlantınızı biraz anlatır mısınız?
Anne tarafımdan büyükbabam ve büyükannem bugün Çeşme- Çiftlikköy olarak bilinen Kato Panagia’dan. Büyük annem 1922’de, Türk ordusu köylerine girdiğinde hem erkek kardeşini hem de birinci eşini kaybetmiş. Büyük bir acı ve ümitsizlik yaşamış olmalılar. Fakat bir müddet sonra, başlarına geleni kabul edip yaşamaya devam etmişler. Ve kayıp yurtlarındaki hayatlarından kalan hoş anları yaşatmayı ve hatırlamayı seçmişler. Geçmiş bazen derin bir hüznü çağırır, birçok vakit da tatlı bir melodiyi. Büyükannem ve büyükbabam yurtlarını büyük bir sevgiyle anımsarlardı ve bu sevgiyi bana da aşıladılar. Büyükbabamın kayıp yurduna dair öyküleri anlatmak için peşimde dolaştığı bir konutta büyümemiş olsaydım yahut vakit zaman İzmir’e ve Kato Panagia’ya yaptığı ziyaretlere beni de götürmeseydi, kuşkusuz şimdiki ben olamazdım. Bana geçmişi sevmeyi, araştırmayı aşılayan ve lakin bu türlü yaparak hastalıklı hislerden arınıp bir çeşit ‘katarsis’e ulaşılabileceğini öğreten büyükbabam oldu.
1922 Yangını binlerce insanın hayatına mal olurken, görkemli yapılar, binalar, mahalleler de tarihe karıştı. Bu rehberi hazırlarken devrin İzmir’ine ilişkin yazılı ve görsel kaynaklara ulaşmak sizin için güç olmuş olmalı…
1922 İzmir’ini canlandırırken en sıkıntı iş yangın öncesindeki sokak ağlarını tekrar hazırlamaktı. Bunun için eski haritaları, hava fotoğraflarını ve dünyanın pek çok yerinden katkı sunan bireylerin ve dostlarımın yardımıyla ulaşabildiğim yazılı dokümanları kullandım. Bu gayret bitmiş değil, hatta daha uzun yıllar alabilir. Yorucu bir iş lakin keşfettiğim her kayıp sokak yahut kaybolmuş bir anıtın yerini tespit edebilmek tanım edilemez bir memnunluk benim için.
1922 İzmir’inde yaşayan Müslüman, Ortodoks, Katolik, Musevi, Ermeni toplumların kutlamalar yahut anmalar yaptığı 100’e yakın özel gün olduğunu görüyoruz. Birlikte kutlamayı, birlikte yas tutmayı kaybetmiş bir toplumu yine inşa etmek bugünden bakıldığında artık imkansız görünüyor. 1922 öncesi ve sonrası sizin için ne tabir ediyor bu açıdan?
Geçmişte Rumlar, Türkler ve diğerleri- hatta İranlı ufak bir topluluk da dahil- bayramlarını caddelerde, sokaklarda birlikte kutlardı. Farklı inançlardan olsalar da birbirlerinin düğün ve cenazelerinde kesinlikle bulunurlardı. Bu tipten münasebetleri yine canlandırmak nitekim güç, zira İzmir artık gerçek manada çok kültürlü bir yapıya sahip değil. Yeniden de günümüzde İzmir’de yaşayan Musevi cemaatine dair birtakım adımlar atılıyor.
Resmi tarih anlatıları kültürel hafızanın yok edilmesini sağlarken tarihi daha sivil ve daha mikro boyutuyla ele almak geçmişini anlamak isteyen toplumlara manalı bir sığınak sunuyor. Türkiye ve Yunanistan tarih boyunca savaşlar ve gerginliğin eksik olmadığı bir ilgiyi yürüten iki taraf. Tarihe mikro açıdan bakacak olursak iki toplumun münasebetlerinin bu bakış sayesinde daha sağlıklı olabilme ihtimali var mı?
Her devlet vatandaşlarını birbirine kenetlemek için bir ‘’ulusal mit’’ yaratır. Maalesef bu anlatılar komşularla olan geçmiş uyuşmazlıkları günümüze kadar sürüklüyor. Resmi tarih devletin bölünmezliği için gerekli, öte yandan komşu halkların işbirliği ve karşılıklı anlayış içinde yaşamasının da pürüzünü oluşturuyor. Mikro tarih geçmişi anlamaya çalışmanın yeterli bir yolu olsa da birçok vakit sübjektiftir. Bu yüzden sahiden gereksinimimiz olan şey, geçmişte ne olduğunu farklı kaynaklardan öğrenmeye çalışmak ve acı verse de gerçeğe ulaşma uğraşını göstermek. Lakin bu sayede önümüze bakabilir, halklarımız ortasında yeni ve dürüst alakalar kurabiliriz.
İzmir Yangını’nın 100. yıldönümünün size hissettirdiklerini nasıl tanım edersiniz?
Eski İzmir’in çok kültürlü güçlü yapısının kaybı ve birebir vakitte birden çok insani kusur ve hezimetin yol açtığı bu felaketi tüm boyutlarıyla anlamak dileği.
Alman işgaline direnen bir Yunan zımnî örgütünün 1941-1944 yıllarında Türkiye’ye kaçırdığı direnişçileri bahis alan ‘’İşgal Periyodunda Miniotis Ailesi ‘’ isimli kitabınız dikkat cazibeli. Bu kitabın kıssasını biraz anlatır mısınız?
Sakız’dan uzak akrabam George Miniotis’ten, Yunanistan’ın Alman işgali altında olduğu periyotta (1941-1944) Doğu Ege’de bilgi toplayan ve sığınmacıları tekneyle Yunanistan’dan Türkiye’ye taşıyan bir örgütün üyesi olarak, II. Dünya Savaşı direnişinde yaşadığı maceraları dinledim. Anlattığı öyküleri düzenledim, tarihi olarak sıralandırdım. Fotoğraflar ve elle çizilmiş haritalar ekledim. Yunan direnişçilerin ana karadaki Türklerle olan ilgileri, orada yaşadıkları çok değişik lakin maalesef hala gereğince bilinmiyor. Bu kitap Sakız’da bir yayınevi tarafından basıldı. Yayıncı lokal olunca çok fazla dağıtılamadı fakat aldığım reaksiyonlar çok olumluydu.
Son olarak, 1880’lerde İzmir’de geçen bir polisiye roman yazıyorsunuz. Bu proje ve varsa yoldaki başka çalışmalarınız hakkında biraz ipucu istesek?
1888 baharında İzmir’de geçen, gerçek bir hikayeye dayanan bir roman üzerinde çalışıyorum. O periyot kendilerine Yedili Çete diyen ve kanun dışı işler yapan bir küme var ve bunlar kurbanlarından para koparmak için her türlü tehdit ve şantaja başvuruyor. Çetenin tehditlerine kulak asmayan birinin öldürülmesi mahallede büyük panik yaratıyor. Osmanlı Rumu, Hari isminde amatör bir dedektif olayı çözmeye çalışıyor. Romanın öbür karakterleri, Türkler, Rumlar, Ermeniler, Museviler ve Levantenler de devrin İzmir’inin çokkültürlü toplum yapısını temsil ediyor. Tamamladığım bir başka proje ise ‘’İzmir Rıhtımı’’ belgeseli. Bu belgeseli Achilleas Chatziconstantinou ile birlikte yazdığım tıpkı isimli kitaptan yola çıkarak geçen yıl hazırladım. Bu yıl Yunan televizyonlarında gösterilecek. Umarım Türkiye’de de izleyiciyle buluşur.