Asya Robins, BBC Türkçe
“Gıda problemlerimizi çözmek için gerekli olan tahlil ve teknolojiler var, bu sebeple gelecek konusunda optimistim. Çözmek artık yalnızca siyasi irade sıkıntısı.”
Bu kelamlar Mayıs ayında “Yenilenme: Gezegeni Yok Etmeden Dünyayı Beslemek” isimli kitabı çıkan gazeteci, muharrir ve aktivist George Monbiot’ya ilişkin.
29 Eylül Besin İsrafı, 16 Ekim ise Dünya Besin Günü. Birleşmiş Milletler (BM) besin kriziyle uğraşta hiçbir ülkenin ve insanın geride bırakılmaması gerektiğini vurguluyor. Lakin son yıllarda global besin fiyatlarında düşüş yaşanırken, kronik açlık çeken insanların sayısı yükseliyor.
BM Besin ve Tarım Örgütü’ne (FAO) nazaran 2005’ten 2014’e kadar dünyada yetersiz beslenen insanların sayısı 811 milyondan 607 milyona düştü. Fakat bu sayı 2014’ten sonra yükselmeye başladı ve 2020 yılında tekrar 811 milyona ulaştı.
Bu sırada 2014’te 115 puan olan besin fiyat endeksi 2015’te 93’e düştü ve 2021 yılına kadar 100 puanın altında seyretti. Global besin üretimimiz de tıpkı vakitte arttı.
Fakat dünyada açlık çeken insanların sayısı yükseliyor. Üstelik besin fiyatlarında son devirde tekrar yükseliş kaydediliyor.
Açlık çeken insanların büyük bir kısmı savaş yahut iklimdeki değişimlerden giderek daha çok etkilenen bölgelerde yaşıyor.
Tüm bunlar önemli bir global besin sıkıntısına işaret ediyor. Pekala bu sorunun nedeni ne ve iklim krizi ile karşı karşıya olduğumuz bu devirde nasıl çözebiliriz? George Monbiot, BBC Türkçe’den Asya Robins’e konuştu.
İklim krizine güçlü hale gelmek
Ukrayna’nın işgalinin akabinde Rusya, Mart ayında dünyada kimi ülkelere tahıl ihracatını durduracağını açıkladı. Besin sistemimiz tehlike altındaydı.
Ardından Hindistan hükümeti, bu yıl çok büyük bir buğday hasadı beklediklerini ve tüm dünyaya ihraç edebileceklerini sav etti. Lakin dört hafta sonra hükümet yetkilileri ülkede yıkıcı bir sıcak hava dalgası yüzünden buğdaya ihracat yasağı getirdiklerini söyledi. Jeopolitik bir kriz iklim değişikliğinin sonuçlarıyla birleşti ve tehlike büyümeye devam etti.
Bilim dünyasının neredeyse tamamı sıcak hava dalgası üzere iklim olaylarının artacağı konusunda uyarıyor.
‘Küresel besin ticaretinin yüzde 90’ı dört şirket tarafından yürütülüyor’
Monbiot’ya nazaran besin sistemimizde iki temel sorun var.
Bunlardan birincisi, sanayinin büyük bir süratle monopolleşmesi ve bu monopollerin üretim, dağıtım ve işletme zincirlerinin ortasındaki entegrasyonun güçlenmiş olması.
Monbiot bunu 2008 ekonomik krizinde büyük bankaların birbirine misal stratejiler ve risk idare planları geliştirmesine, birbirine olan bağlarını güçlendirmesine ve aslında bu yüzden çok daha kırılgan bir hale gelmesine benzetiyor. Bankalardan bir adedinin çöküşü sistemin tümünü tehdit etmeye yetti.
Uzmanların en az on yıldır besin sistemimizde buna benzeri bir gidişat olduğu konusundaki ikazlarını hatırlatan Monbiot, “Araştırmacılar global besin ticaretinin yüzde 90’ının sadece dört şirket tarafından yürütüldüğünü aktarıyor. Bu çok tehlikeli bir şey, en ufak bir sarsıntıda tüm sistemin çökmesi kelam konusu. Bunun tesiri de her vakit gelişmekte olan ve esasen açlık sorunu olan ülkelerde hissedilecektir” diyor ve şöyle devam ediyor:
“Acilen bu monopolleri dağıtmamız ve güçlü rekabet maddeleri geliştirip uygulamamız gerekiyor. Dünya ‘süper ihracatçılar ve üstün ithalatçılar olarak ikiye bölünmüş durumda. Gıdayı en çok ithal eden ülkeler ise Orta Doğu ve Afrika bölgelerinde.
“Süveyş Kanalı’nda bir geminin karaya oturmasıyla dünyanın en ağır ticaret yollarından biri günlerce trafiğe kapatılmıştı. Bu olay Rusya’nın Ukrayna’yı işgaliyle kesişseydi besin sistemimizin büyük bir kısmı büsbütün çökebilirdi. Besin sistemimizi bir an evvel çeşitlendirmeliyiz.”
Gıda üretimini tarımdan uzaklaştırmak
İkinci sorun ise tarım yolları ve başta organik hayvancılık olmak üzere tarımın kapladığı yüzey alanı.
Our World in Veri (Verilerle Dünyamız) isimli bilimsel araştırma platformuna nazaran dünya yüzeyinin sadece yüzde 71’i canlıların ömrü için uygun.
Bunun yarısını kentler, ormanlar, savanlar, sulak alanlar, doğal çayırlar ve başka kıymetli ekosistemler kaplarken yarısı biyolojik çeşitlilikten mahrum tarım alanlarına ayrılıyor.
Bu tarım alanlarının yüzde 77’si hayvancılık için kullanılıyor, fakat hayvancılıktan elde edilen besin global kalori gereksinimimizin sadece yüzde 18’ini karşılıyor.
Monbiot, kulağa şaşırtan gelse de etrafa en çok ziyan veren tarım eserinin organik, merada beslenen sığır ve kuzu eti olduğunu söylüyor.
Monbiot’ya nazaran hayvan sanayisi hem iklim krizini şiddetlendiren sera gazı salımına neden oluyor hem de atmosferden sera gazlarını çekebilecek doğal ekosistemleri yok ediyor. Üstelik bu hayvanlar dünyada tüketilen proteinin sırf yüzde 1’lik bir bölümünü üretiyor.
Yerelde protein fabrikaları ve çok yıllık bitkiler
Monbiot, bu tehditler karşısında besin güvenliğini sağlamak için protein üretimini tarım prosedürlerinden büsbütün uzaklaştırmanın ve protein zengini besinleri fabrikalarda üretmenin artık mümkün olduğunu anlatıyor.
“Hassas fermantasyon isimli teknoloji aslında bir çeşit gelişmiş demleme tekniği. Kısaca, bakterilerin içindeki mikroorganizmalara hidrojen eklenerek çoğaltılıyor ve protein zengini bir un ortaya çıkıyor. Bu süreç için hiçbir tarım eserine gereksinim duyulmuyor” diyen Monbiot, şöyle devam ediyor:
“Dünyada besin güvenliği açısından hassas olan ülkelerin birçoğunda çok ağır güneş gücü potansiyeli var. Bu ülkelerde güneş gücü hidrojen üretimi için kullanılabilir. İklim krizinin tesirleriyle başa çıkabilecek en dirençli sistem bu olabilir. Birebir vakitte klasik hayvancılık sistemlerimize kıyasla etrafa tesiri ve kaplayacağı alan katbekat az.”
Pakistan’da bu yıl çok yağışlar nedeniyle pamuk tarlalarını sel bastı
Bir öteki usul ise çok yıllık tahıl bitkilerini kullanmak. Dünyada ürettiğimiz tahılların neredeyse tamamı tek yıllık bitkilerden geliyor, bunun etrafa tesiri ise çok ağır oluyor.
Monbiot, “Her yıl toprağı sürmemiz yahut kimyasallarla temizlememiz gerekiyor. Yine ektiklerimizi korumak için herbisit, pestisit, gübre ve ağır sulama uyguluyoruz. Bunun yerine çok yıllık bitkiler kullanarak hem etrafa verdiğimiz ziyanı azaltır hem de çok daha sağlam bitkilere sahip oluruz” diyor ve kelamlarına devam ediyor:
“ABD’de Kansas merkezli Land Institute isimli araştırma merkezi çok yıllık ayçiçeği üretiyor ve yaptığı deneylerde bitkiyi tek yıllık ayçiçeğin yanında yetiştiriyor. Uzmanlar bölgede sıcak hava dalgası yaşandığında tek yıllık bitkilerin tümünün tahrip olduğunu, çok yıllık bitkilerde ise hiçbir hasar olmadığını aktardı.”
Çin’de ‘Yunda 107’ isimli çok yıllık pirinç üretiliyor
Monbiot, mevcut besin sistemimizi değiştirme yolunda bu türlü sistemlerin lokal yapılara sahip olmasının acil durumlara karşı daha güçlü bir hale getireceğini söylüyor.
Finlandiya’da bir şirket yakın vakitte ürettiği proteini tüketime sokmak için Avrupa Birliği’ne müracaatta bulundu. Monbiot buna benzeri teşebbüslerin çoğalacağını fakat böylesine büyük bir sistem değişikliğinin küçük şirketlere bırakılmaması gerektiğini söz ediyor:
“Bu teknolojiler hem insani hem de çevresel açıdan çok acil. Hükümetlerin araştırma ve geliştirme için takviye sağlaması gerekiyor.
“Elbette ete alternatif besin eserlerinde olduğu üzere, bilhassa et sanayisi tarafından bu çeşit teknolojilere karşı lobi faaliyetleri var. Birebir vakitte büyük şirketlerin bu teknolojileri ele geçirmesini engellemeliyiz. Bunun için güçlü rekabet maddelerine, zayıf fikri mülkiyet haklarına ve mecburî lisanslamaya muhtaçlığımız var. Olağan kaidelerde bu teknolojilere erişimi olmayacak ülkelere erişim sağlamalıyız.”
BM’nin hesaplamalarına nazaran dünyada üretilen besinlerin yaklaşık yüzde 17’si israf ediliyor.
Monbiot’ya nazaran geri kalan atık besinlerin büyük bir kısmı hayvancılıkta kullanılan yem ve biyoyakıt eserlerinden oluşuyor.
Monbiot, hayvanlara verilen yem ölçüsünün hayvanların insanlara sağladığı besin ölçüsüyle eşleşmediğini ve böylelikle israf olarak tanımlanabileceğini öne sürüyor.
Ulaşım ve Etraf isimli araştırma kuruluşunun bulguları ise Avrupa’da direkt biyoyakıt için kullanılan besinlerin üretilmesi için 14 milyon hektarlık bir alan kullanıldığına işaret ediyor. Bu, Yunanistan’ın toplam yüz ölçümünden biraz daha büyük.
‘Yakıt değil gıda’ isimli raporda Avrupa’da her gün araçlarımıza yakıt sağlamak için 15 milyon ekmeğe muadil ölçüde besinin israf edildiği aktarılıyor.
Bağımsız niyet kuruluşu Green Alliance ise İngiltere’de biyoyakıt için kullanılan besinin 3,5 milyon kişiyi doyurmaya kâfi olduğunu söylüyor.
‘Değişim için nüfusun yüzde 25’inin dayanağı gerekiyor’
İklim krizi ve açlığın önüne geçmek için bir an evvel besin sistemimizi değiştirmemiz gerektiğini söyleyen Monbiot’nun sunduğu radikal alternatifler birinci başta ürkütücü gelebiliyor. Et ve süt eserlerinden büsbütün vazgeçmemiz kelam konusu. Lakin Monbiot, tarih boyunca toplumların misal boyutta değişiklikleri tekraren defa yaşadığını söylüyor.
Monbiot, “Bilim beşerlerine nazaran toplumun yüzde 25’lik bir kısmı bir hareketi desteklerse geri kalanı da yavaş yavaş desteklemeye başlıyor. Matbaanın icadı, Avrupa’da parşömenin kağıtla değiştirilmesine denk geldiğinde toplumda yüz yıllarca devam eden devimler başladı, siyaset ve dinde büyük değişimler yaşandı” diyor ve devam ediyor:
“Cinsel sıhhat teknolojilerindeki gelişim de tıpkı halde feminist hareketleri hızlandırdı ve toplumda bayan haklarında da önemli ilerlemeler yaşandı. Ben besin sistemlerimizi iklime güçlü hale getirmek ve güçlendirmek için teknolojik açıdan gerekli tüm tahlillere sahip olduğumuz için değişim konusunda ümitliyim. Bu artık bir siyaset sıkıntısı.”