İran’ın başşehri Tahran’da 13 Eylül’de genç bir bayan, Mahsa Jîna Amini, Gaşt e İrşad (Rehber Devriyeleri) tarafından gözaltına alındı. Gözaltına alınma münasebeti, İslami kurallara nazaran örtünmemesiydi. Lakin Jîna, hakaretlere itiraz ettiği için şiddete de maruz kaldı ve görgü şahitlerinin sözüne nazaran başını polis arabasına çarptı.
Gözaltına alınan Jîna, 16 Eylül’de vefat etti. Raporlar görgü şahitlerinin beyanını doğruluyor ve genç bayanın gördüğü şiddet sonucu öldüğünü gösteriyordu. Elbette İran rejimi şiddet olayını inkar etti. Lakin Jîna’nın Seqiz kentinde defnedilmesiyle birlikte birinci olarak Kürt kentlerinde başlayan aksiyonlar bütün İran’a yayıldı. Rejim güçlerinin saldırısı sonucu birden fazla genç, yüzlerce insan öldürüldü, binlerce insan gözaltına alındı, şiddete maruz kaldı.
Buna karşın İran halkı sokakları terk etmedi ve aksiyonlar hâlâ devam ediyor. Aksiyonların başat sloganları ise “Jin, Jiyan, Azadî” ve “Diktaröre Ölüm”.
Mezopotamya Ajansı (MA) editörlerinden Abdurrahman Gök, aksiyonlar devam ederken İran’a gitti ve İran’dan edindiği izlenimleri ajansta dizi olarak yayınladı. Gök, tehlikeli bir vakitte İran’a gitmişti. Zira rejim, sokakta hareketçilerle çaba ederken bir yandan da hiç yabancısı olmadığımız “dış güçlerin kışkırtması” argümanına sığınarak propaganda yapıyor, birçok ülkeyi hareketlerden ötürü suçlarken turistleri ve gazetecileri de casus olarak yaftalıyordu.
Bu nedenle, İran izlenimlerini konuşmak üzere buluştuğumuz Gök’e birinci sorum, “Sen yürekli bir gazeteci misin?” oldu. Bu soruda bir taktir imasının olduğunu gizlemeyeceğim. Lakin temelinde bu soruyu sorarken, şimdiye kadar birçok değerli habere imza atmış Gök’ün geçmiş gazetecilik tecrübelerine de gönderme yapıyordum. IŞİD’in Şengal ve Kobanê akınıyla ilgili değerli bilgilerin birçoğunu onun yaptığı haberlerden edinmiştik. Diyarbakır’daki Newroz kutlaması sırasında Kemal Kurkut’un polis tarafından öldürüldüğünü de yeniden onun gazeteci refleksi sayesinde çektiği fotoğraflardan öğrenmişti kamuoyu.
‘REJİME İTİRAZ EDENLERLE BULUŞMAK İSTEDİM’
Gök, sorumu, “Aslında çok yürekli olduğumu söyleyemem lakin haber konusunda inatçıyım ve senin cüret dediğin de buradan kaynaklanıyor galiba. Bir yerde haber varsa, zorluklarla başa çıkarak o haberi yapmak isterim” formunda cevapladı.
İran’daki aksiyonlarla ilgili bilgilerin Türkiye’ye ve aslında bütün dünyaya bölük pörçük yansıdığını belirten Gök, insanların bu kesimli bilgilerden kimi vakit yanlış çıkarsamalar yaptığını söz etti. Olayları yerinde görmek ve öldürülen insanların bir sayıdan ibaret olmadığını, birer öyküye sahip olduklarını göstermek için İran’a gittiğini söyledi.
Gök, “Beni İran’a götüren şey ömrünü yitiren insanların kıssalarının yanı sıra rejime itiraz eden beşerlerle buluşmak duygusuydu” diyor.
Yazı dizisinde de anlatıyor Gök, niyetini lisana getirdiği herkes kaygılanmış ve İran’a gitmemesi konusunda onu ikna etmeye çalışmışlar. Buna karşın İran’a turist olarak giriş yapıyor.
Abdurrahman Gök İRAN’DA TURİST GAZETECİ
İran’a yabancı bir insan değil Gök. Daha evvel de iki defa İran’a gitmiş, ülkenin tarihi, kültürü hakkında yazılar yazmış, çektiği görüntüleri YouTube kanalında yayınlamıştır. Lakin bu defa durum farklı, İran’da tabiri caizse taşlar yerinden oynamıştır. İran’a geçmeden evvel, İran’da tutuklanan gazetecilerin haberlerini yaptığını söylüyor Gök. Bu nedenle gazeteci kimliğinin sorun yaratacağının farkında.
Zaten İran’da tanıştığı beşerler da gazeteci olduğunu saklamasını salık veriyorlar. İran’da turist olarak bulunmanın gerçek bir karar olduğunu billboardlardaki afişler de doğrular niteliktedir. Kimi ajansların ismi, “katil” ibaresiyle birlikte yer almaktadır afişlerde.
İRAN’DA İNTERNET MESELESİ
Gök, İran’dayken çalıştığı ajansa hiç haber geçmedi. Bunun esas nedeni güvenlikti. Öbür bir değerli neden ise internet üzerinden irtibat kurmanın imkansız olmasıydı. Tespit edilen VPN’ler engelleniyor, kullanıcıları gözaltına alınıyordu.
Amerikan uzay mekiği SpaceX’in kurucusu Elon Musk, uydu internet sistemi Starlink’i İran’da devreye sokacağını duyurmuştu. Bu duyuru ve Van civarında gökyüzünde görülen uydu ışıkları İran’da olup bitenlerden haberdar almak isteyenleri heyecanlandırmıştı. Gök, İran’da kaldığı mühlet boyunca İranlıların bu imkandan yararlandığına şahit olmadığını ve bunun teknik ve ekonomik olarak imkansız olduğunu belirtiyor. İnternet kullanmanın zahmetleri hakkında bilgi veren Gök, “Dünyaya ulaşan görüntülerin büyük çoğunluğu birkaç saniyeliktir zira uzun bir görüntü paylaşmak imkansız. Birkaç saniyelik görüntüler da ne yazık ki hakikatle ilgili çok kâfi bilgi veremiyor.
En son Beyoğlu’nda patlayan bombadan sonra internete getirilen kısıtlamayı hatırlıyoruz. Bu tecrübe de İran’daki hareketçilerin örgütlenme biçiminin kıymetini gösteriyor.
EYLEMCİLER NASIL ÖRGÜTLENİYOR?
İletişim imkanlarının kısıtlandığı bir ortamda kitlesel hareketler nasıl yapılıyor? Abdurrahman Gök, bunu şöyle özetliyor: “Öğrenciler okuldan çıkarken başörtülerini çıkarıp slogan atarak yürüyorlar. Bu harekete halk da takviye veriyor ve hareket kitleselleşiyor. Mesela üniversitede boykot olacağını bir biçimde haber alan ortaokul ve lise öğrencileri de boykota katılıyor.”
Gök’ün anlattığına nazaran örneğin esnafın kepenk kapatma hareketleri de emsal halde örgütleniyor. Çarşamba ve Cumartesi günleri protesto gayesiyle kepenklerin kapatıldığını belirten Gök, “İran’da haftanın birinci günü sayılan Cumartesi günü evvel öğrenciler okula gitmedi, sonra esnaf da bu greve katıldı. Bu boykot hareketine Kürtler, kendi bölgelerinde Çarşamba gününü de eklediler” diye anlattı.
Çarşamba ve Cumartesi günleri gerçekleşen grevlerin dışında da esnafın kepenk kapattığı vakitler oluyor. Gök, buna örnek olarak şahit olduğu bir olayı şöyle anlattı: aslında o gün kepenkler açıktı. Lakin öğlen saatlerinde bir eylemcinin vefat haberi geldi ve bunu haber alan esnaf kepenklerini kapattı.”
İran’da gündemin aksiyonlara kilitlendiğini söz eden Gök, “Baskılara, irtibat araçlarının kısıtlanmasına karşın herkes aksiyonları konuşuyor ve mümkün olduğunca takip etmeye çalışıyorlar. Hayatını kaybeden insanların isimlerini ve kıssalarını neredeyse tek tek biliyorlar” diyor.
REJİM İRANLILARI AYRIŞTIRAMADI
İran devleti aksiyonların sorumlusu olarak “dış güçleri”, “ayrılıkçı Kürtleri” göstermeye çalıştı. Bu nedenle Irak Kürt Bölgesi’ne hücumlar bile düzenledi. Gök, İran’ın bu teşebbüslerinin, hareketçilerin dikkatini dağıtmak maksatlı olduğunu fakat İran halklarının buna kanmadığını vurguladı.
Gök, bu eski lakin birçok vakit tesirli taktiğin bu sefer neden işe yaramadığını şöyle tabir etti: “İran’da değişik nedenlerle aşikâr aralıklarla daha evvel de kitlesel aksiyonlar yapıldı. Lakin bu aksiyonlar rejimin değişmesi talebinden fazla örneğin artırımlara karşı, hayat pahallılığına karşı gerçekleşiyordu ve belirli kesitler ile bölgelerle sonlu kalıyordu. Bu sefer o denli olmadı. Jîna Amini’nin katledilmesini protesto eden hareketler bütün İran’a yayıldı ve hareketler rejimin değişmesini talep ediyor. Aksiyonlara bütün halklar ve mezhepten beşerler katılıyor. Rejimi korkutan da budur. Bu nedenle ağır propaganda yapıyor rejim. Vakit zaman rejimi savunan kitlelerin hareket yapmasına müsaade veriyor. Fakat gördüğüm, bütün bu çalışmaların işe yaramadığı istikametinde oldu. Zira İran halkları rejimin yıllardır uyguladığı baskılardan bunalmış. Jîna Amini’nin öldürülmesinden sonra başlayan hareketler bu nedenle bütün İran’a yayıldı.”
‘AİLELER GENÇLERE DAYANAK VERİYOR’
Gençler aksiyonlarda öncü rolü oynuyor. Gök’ün izlenimleri de bu tarafta. “Konuştuğum bütün gençler özgürlük istiyor” diyen Gök, “Bu gençler o denli tesadüfen ya da macera olsun diye hareket yapmıyorlar. Çok bilinçliler ve özgürlük istiyorlar. Onlar hareketler organize ettikçe, şiddet gördükçe hatta öldürüldükçe aileleri de yanlarında yer almaya, onlarla omuz omuza çaba etmeye başladılar.”
Gök, oğlu katledilen bir babayla görüştüğünü, babanın da oğlunun kırkında yaralandığına dikkat çekerek, “Rejimin baskılarına şimdiye kadar sessiz kalmış olan beşerler, çocuklarının birebir baskı altında büyümesini istemiyorlar. Çocuklarının haklı olduğunu biliyorlar ve onların gayretine dayanak veriyorlar” diyor.
‘KADINLAR EŞİTLİK TALEP EDİYOR’
Protestoların tahminen en şahanesi, İran kolluk güçlerine karşın bayanların başörtüsü yasağını fiili
olarak yıkması olmalı. Gök, “Okuldan çıkan gençler başörtüsünü çıkarıyorlar ya da rejimin öngördüğü biçimde takmıyorlar. Rehber Devriyeleri ya da başka rejim güçleri müdahale edemiyor. Bayanların başörtüsü protestosuna elbette sivillerin de reaksiyonu oluyor. Kimi onaylar formda gülümsüyor kimi de yüzünü buruşturuyor fakat kimse bayanlara müdahale etmiyor.
Gök, bilhassa genç bayanların aksiyonlarda üstlendiği rolden de kelam ediyor ve “Şah rejiminin devrilmesinde değerli rol oynayan bayanlar, mevcut rejime karşı da etkin rol alıyorlar. Haklarının farkındalar ve hayatın her alanında erkeklerle eşit haklar talep ediyorlar” diyor.
‘JİN, JİYAN, AZADÎ’
“Jin Jiyan Azadî” sloganına Türkiye’de yaşayanlar aşinadır. Lakin slogan, Jîna Amini’nin mezarı başından bütün İran’a ve dünyaya yayıldı. Bu slogan nasıl bu kadar popülerleşti? Gök, şunları söyledi: “Eylemlere öncülük eden bir bayanla konuştum bu sloganı. Kulağa güzel gelen bir slogandan öte, ideolojisi olan bir slogandır. Kürt bayanları bu ideolojinin ömür bulması için büyük bedeller ödediler. On yedi yaşında bir bayan öğrenci, ‘Kadınlar tarih boyunca köleleştirilmiş birinci millettir, bayan milleti özgürleşirse bütün toplum özgürleşir” demişti. Slogan gücünü buradan alıyor ve öteki toplumlar da sahiplenince süratle yayıldı. Kolektif acılar bu sloganda kolektif bir direnişe dönüştü. Zira bayanlar, benim başımın açık ya da kapalı olmasından yola çıkarak iffetimi sorgulama
hakkın yok, diyorlar. Bu bir onur sorunu bayanlar için. Lakin İran’da olan aksiyonları yalnızca başörtüsüne indirgemek yanlış olur. Zira İranlılar, rejimin hayatlarını dizayn etmekten öbür bir işe yaramadığını da söylüyorlar. Münasebetiyle İran’daki hareketler, kadınıyla erkeğiyle, genci yaşlısıyla bir onur gayreti veriyor.
‘İNSANLAR ÖLÜLERİNİ SAKLIYORLAR’
Abdurrahman Gök, hareketler sırasında hayatını kaybedenlerle ilgili resmi makamların açıkladığı bilgileri, “İran ve Rojhilat kentlerinde rejimin hareketlere atakları sonucu 60’ı çocuk, 29’u bayan en az 448 kişi öldürüldü (28 Kasım tarihi itibariyle)” formunda paylaşıyor. Aksiyonlarda binlerce kişinin yaralandığını da belirten Gök, 20 bine yakın insanın aksiyonlar boyunca gözaltına alındığına da dikkat çekiyor.
Bu dataları resmi sayıların paylaştığını vurgulayan Gök, birçok ailenin tehditler sonucu çocuklarının rejim tarafından öldürüldüğü bilgisini sakladığını söylüyor. “Jîna Amini’nin ailesi baskılara karşın çocuklarının rejim güçleri tarafından öldürüldüğünü söyledi” diyen Gök, “Ancak her aile Jîna’nın ailesinin gösterdiği yansıyı gösteremiyor. Konuştuğum birçok insan, kimi ailelerin çocuklarının rejim güçleri tarafından öldürüldüğünü gizlediğini söyledi. Bu da hareketler sırasında ya da gözaltı sürecinde açıklanandan daha çok insanın öldürülmüş olma ihtimalini gösteriyor” dedi.
HALKIN OLUŞTURDUĞU KOMİTELER
Abdurrahman Gök’e, “İran halkları eylül ayından bu yana ayakta ve rejimi değiştirmek istiyorlar. Rejim değişinceye kadar hareketleri sürdürme kararlılığını hissettin mi?” diye sordum. “Kararlılığı hissettim” diyen Gök, şöyle devam etti: “Bende bu türlü bir his uyandı ancak ne kadar gerçekleşir bilemem. Zira ben orada uzun yıllar yaşamış, oranın siyasetini, oradaki insanların davranış biçimlerini etraflı ve ayrıntılıca bilen bir insan değilim. Lakin onların bana anlattıklarını aktarabilirim. Zira birebir soruyu ben de sordum. Bana söyledikleri şuydu: ‘Eylemlere ömür biçenler ne İran’ın ne de İran halklarının tarihini biliyorlar.’ Şuna da dikkat çekiyorlar, 1979 yılından bu yana birinci kere bütün halklar bir sefer daha rejime karşı ayaklanıyor. Münasebetiyle buradan geri dönüş yok ve bir iki düzenlemeye razı görünmüyor halk. Bütün halkların bir ortada ve eşit yaşadığı bir sistem talep ediliyor. Benim edindiğim izlenim bu tarafta.”
Bütün bunlara karşın rejimin değişmesi talebiyle hareketler devam ediyor İran’da. Pekala bu nasıl olacak? Sokağa çıkmak tamam lakin örgütlü bir siyasi yapı yoksa rejim nasıl değişecek? Gök, edindiği izlenimlerden yola çıkarak halkın ortasında bir direniş ağının oluştuğundan kelam ediyor ve şöyle devam ediyor: “Halkın oluşturduğu ağın daha örgütlü bir hale geldiğini görmek mümkün. Bu örgütlülük de komiteler tarafından sağlanıyor. Aslında bu komiteleri de halk oluşturdu. Bu komitelerde rastgele bir parti ya da muhalif güç halihazırda yok ya da faal değil. Fakat hem İran’da hem de diasporadaki muhaliflerin de aktif bu hareketlere güçlü bir şeklide yer alması ihtimali yüksek.”