Prof. Dr. Mertol Tulum, Eski Türkçe metinlerin çözümlemesi, bugünkü lisana çevrilmesi konusunda en değerli uzman. Prof. Dr. Tulum’un yapıtları bir müddet evvel Ketebe Yayınları etiketiyle okurla buluşmaya başlamıştı. Geçtiğimiz günlerde ise Türkçe Ülkesinde Sarsıntı ve Türkçe Ülkesinde Gezinti isimli iki yapıtı daha raflardaki yerini aldı. Türkçe Ülkesinde Sarsıntı da Prof. Dr. Tulum’un uzun yıllara yayılan ve çeşitli mecralarda yayımlanmış tenkit çeşidindeki yazıları yer alıyor. Türkçe Ülkesinde Gezinti için ise kendisi “Bu kitaptaki on dokuz yazı, mesleğe adım attığım 1963 yılında başlayan bilim adamlığı yolundaki yürüyüşümün araştırmacılık tarafındaki ilerleyişi sırasında elde edilmiş bir birçok sonucun sunumudur” diyor. Prof. Dr. Tulum Hocamızla okurla buluşturduğu yeni kitaplar vesilesiyle bir ortaya geldik ve ömrünü adadığı bu alanda çalışmaya nasıl başladığını, eğitim hayatını, el yazmalarına olan düşkünlüğü konuştuk.
– Hocam aslen Bursalısınız diye biliyoruz. Eğitim hayatınız da orada mı başladı?
Ben 1940 Ayvalık doğumluyum. 1950 yılında ise Ayvalık’tan Bursa’yı göçtük. Üniversite tahsilimin sonuna kadar Bursa’da yaşadım. 1963’te akademik hayatımın başlamasından emekli olana kadar İstanbul’daydım. Bursa’yla bağım hiç kopmadı zira hanımım Bursalıdır. Benim ailem Rumeli göçmenidir. Bugünkü Kuzey Makedonya’dan göçmüşler. Seferberlikten sonra İstanbul’a yerleşmişler. Lakin hayat zorlaşınca Ayvalık’a gitmişler. Biz uygun bir tahsil yapalım diye de oradan Bursa’ya geçmişler. Beni herkes Bursalı bilir, ben de Bursalı olmaktan hep iftihar etmişimdir. Zira Bursa tarihi ve bugünüyle müstesna kentlerden biridir.
Benim iki dedem Fatih medreselerinde (Sahn-ı Semân) müderristi. Biliyorsunuz ki seferberlik, Türklerin Rumeli’den dönüş kıssasıdır. İnanılmaz faciaların yaşandığı bir süreçtir. Eski hariciyeci Bilal Şimşir’e nazaran 700 bin insan göç sırasında ölmüştür. Benim ailem de bu faciayı yaşamıştır. Orada mal, mülk ne varsa satıp, buraya gelmişler. Burada da bir hayat arbedesi başlamış. Babam, dedemden öğrendikleriyle imamlık yapabilecek durumdaymış ve Ayvalık’ta Çarşı Camii’nin imamlığını yapmaya başlamış.
Oradan imam olarak Bursa’ya göçtüğümüz vakit Alaaddin Paşa Camii’nin imamı oldu. Orada uzun yıllar imamlık için babam ismiyle değil “Alaaddin Hoca” diye tanınırdı.
İLK TERCİHİM TÜRK LİSANI VE EDEBİYATI
– Eski Türkçe metinlerin çözümlemesi, bugünkü lisana çevrilmesi konusunda en kıymetli uzmansınız. Bu alanda çalışmalar yapmaya nasıl başladınız, bu tarafta ilerlemeye nasıl karar verdiniz?
Ben Bursa Erkek Lisesi’nden mezunum. Türkiye’de o kalitede sayılı lise vardır. Kabataş Lisesi, Vefa Lisesi gibi… O günlerde bizim lisede okuduğumuz kitaplar bugün üniversitede okutulmuyor. Örneğin biz edebiyat derslerimizde Nihad Sâmi Banarlı’nın Edebiyat Tarihi isimli yapıtını okurduk. Hayatın kimi kırılma noktaları oluyor… Benim matematiğim, fiziğim, kimyam çok düzgündü. Çok okurdum ancak edebiyata ilgim yoktu. Teknik üniversiteye gitmek istiyordum. 57-58 yılında birinci ve tek sefere mahsus olarak dereceye nazaran üniversiteye öğrenci alma uygulaması yapıldı. Ben de ilgim o istikamette olduğu için lisede fen kısmını seçtim. Lakin aramda küçük bir tartışma geçen bir hocanın da bu kısımda olduğunu görünce edebiyata geçtim. Üniversite seçimlerini için İstanbul’a gelince yalnızca edebiyat, sosyoloji, coğrafya üzere kısımlara yerleştirilebileceğimi öğrendim. Sonuç olarak birinci tercihim olan Türk Lisanı ve Edebiyatı’na girdim.
– O yıllardaki üniversite programlarının bugünkülerle nasıl farkları vardı?
Fakültede dört ana bilim kolu vardı. Eski Türk Lisanı, Yeni Türk Lisanı, Eski Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı. Birinci sene yalnızca Osmanlıca okunurdu. Ben de yarım hafızımdır. Babamın mesleği nedeniyle hayatımız mescitlerde geçti, kulağım doludur. Bu nedenle Osmanlıca öğrenmek bana kolay geldi. Bu mevzuda başarılı oldum. Eski edebiyata olan düşkünlüğüm nedeniyle Türk lisanı dersini almadım. O alanda da dünyaca ünlü hocamız Reşit Rahmeti Arat vardı. Ben o derslere girdim ancak sertifika olarak almadım. Onun yerine Arapça dersleri aldım. Arapçanın başında da Ahmet Ateş vardı ki kendisi tanıdığım en çalışkan bilim adamlarındandır. Ne vakit Süleymaniye Kütüphanesi’ne gitsem orada olurdu. Ben onun ekibine dahil oldum. Nihad M. Çetin, Ahmet Suphi Furat’la dörtlü bir grup olduk ve her sene yazın üniversitenin verdiği cüzi bir gündelikle kütüphane çalışmaları yapmaya başladık. Kalacak yer için de Ulusal Eğitim’e başvururduk. Bu süreçte Konya, Bursa, Kütahya üzere kentlere gittim.
Bir yazmaya nasıl yaklaşılır
– Siz Ahmet Ateş Hocamızdan öğreniyorsunuz bu çalışma formüllerini, değil mi?
Bir yazma nedir, bir yazmaya nasıl yaklaşılır, özellikleri nelerdir… Bütün bunları ben Ahmet Ateş üzere bir otoriteden öğrendim. Uygulamalarım da büsbütün bu bilgilerime dayanıyor. Bahsettiğim insanları tanımak bende mesleğime karşı bir düşkünlük kazandırdı.
– Uzun yıllar bu alanda çalışan biri olarak “yazmaların arkeolojik hafriyat alanı gibi” olduğunu söylüyorsunuz. Bu durumu bize anlatır mısınız?
Ben bu merakım nedeniyle Orta Asya seyahatlerim sırasında arkeoloji yapılan hafriyat alanlarını dolaştım. İtalyan bir grubunun yaptığı kazıyı hiç unutmuyorum: Hocalarının yanındaki arkeolog genç kızlar rüzgârlı bir günde, kül üzere bir toprak örtüsüyle, sıcak hava altında, ellerinde ufak mala ve fırçayla o tabandan bir şey çıkarmaya çalışıyorlar. Metnin neşri işte bu çeşit bir çalışmayı gerektirir. Arkeoloji maddi kalıntıların ortaya çıkaran bir alandır. Metinler de arkeolojik hafriyat alanı üzere üzerinde çalışılması gereken bir alandır. Arkeolojinin çalışma alanlarının nasıl tarihi katmanları varsa üzerinde çalıştığınız bir yazmanın da katmanları vardır.
Tazarru’nâme’nin Sinan Paşa nüshası Raif Yelkenci’den
Biri bende oburu Vatikan’da
– Yazmaları toplamaya, onların öykülerinin peşinde gitmeye ne vakit başladınız?
Babam imam maaşıyla üç erkek çocuk büyütmeye çalışıyordu. Ben de para kazanmak için o yıllarda futbol oynuyordum. Bursaspor şimdi kurulmamıştı, Pınar Spor’da oynuyordum. Yenersek 50 lira veriyorlar, yenilirsek onu da vermiyorlardı. Ayrıyeten Yalova Spor’da da düzmece lisansla oynuyordum. Bunun dışında yeniden öbür işler de yapıyor, kazandığım parayla sahaflara gidiyordum. Sahaflarda o kadar çok kitap vardı ki. Ünlü kitapçı, Merhum Hacı Muzaffer Hoca (Ozak) birçok sefer bize bedavaya kitap verirdi. Sınıf arkadaşım Mehmet Çavuşoğlu’yla kendisine gittiğimizde, “Bunları size ayırdım çocuklar” kaygısı. Ben daha sonra yazmalara da dadandım.
Bugün elimde çok değerli iki yazma var. Birincisi İkinci Murat periyodunda yazılan bir fıkıh kitabı. Dünyada yalnızca bende var zannediyordum. Daha sonra benim de hocam olan Fahir İz’in Nesir antolojisinde bu yazmanın bir nüshasının da Vatikan Kütüphanesi’nde olduğunu öğrendim.
– Oburunun de bu türlü bir kıssası var mı?
Bir gün Bursa’da Orhan Camii’ne cuma için gireceğim. Ezan okunurken biri el otomobiliyle geçti, içinde de kitaplar. O periyotta yazmayı daha yeterli biliyordum. Baktığımda kağıdın hangi yüzyıldan olduğunu anlayabiliyorum. Satan adam da bilmiyor ne olduğunu ancak ben hayli değerli bir kitap olduğunu anladım. Bununla alakalı bir makalem yeni kitaplarda yer alıyor. Bunun üzere kıssalarla kimi yazmalar elime geçti.