11 Eylül 2022’de ölen Javier Marías, ‘Vahşiler ve Duygusallar’da şöyle yazmıştı: “Sadece kazanmanın yetmediği bir faaliyettir futbol, her dönemde, her turnuvada, her maçta, daima kazanmak gerekir. Bir muharrir, bir mimar yahut bir müzisyen, muazzam bir romana, eşsiz bir binaya yahut unutulmaz bir albüme imza attıktan sonra birazcık durup dinlenebilir. (…) Futbolda ise bilakis, durup dinlenmeye yer yoktur, son derece başarılı bir geçmişe sahip olmak yahut evvelki sene şampiyonluğu kazanmak pek bir para etmez. Asla muvaffakiyete ulaşıldığı düşünülmez, bir sonraki maçın da kazanılması gerekir (oyuncuların kendilerinden beklentileri budur), güya her şey sıfırdan başlar, her maçın başındaki skor üzere. Hayattaki başka faaliyetlerden farklı olarak sporda (ama her şeyden evvel futbolda) hiçbir şey birikmez ve koruma edilmez, kupaların sergilendiği salonlara ve her geçen gün daha da değere binen istatistiklere karşın. Dünün en düzgünü olmanın bugün bir manası yoktur, yarından bahsetmeyelim bile.” Bu kelamlar, futbolun alanda yirmi iki şahısla oynanan bir oyundan fazlası olduğu bir kere daha gösteriyordu.
Tarihle, yerle, sınıfsal bağlarla, aidiyetlerle, siyasetle ve sanatla ilintisiyle birlikte, Simon Critchley’nin deyişiyle futbol, her şeyden önce bir olgu. Müellif, tam da bu nedenle ‘Futbol Düşünürken Aslında Ne Düşünürüz?’ başlıklı çalışmasında, futbolun geçmişte ve günümüzde nasıl algılandığını anlatmaya çalışıyor.
‘HER MAÇTA KENDİNİ YİNE ÜRETEN DAİMİ BİR MİMESİS…’
Critchley’e nazaran alandaki sonlara karşın, tesirinin kestirimlerin ötesine geçmesi futbola daha dikkatli bakmayı gerektiriyor. Müellifin, futbolu insanın hayatına mana katan bir olgu biçiminde değerlendirmesinin nedenlerinin başında bu geliyor. Cruyff’un “Basit oynamak en güç şeydir” demesi ya da Belfast’ta bir duvardaki “George Best’i sevenler, hayatı sever” yazısı, oyunun hayatla irtibatını açıklamaya yetiyor aslında.
Mağlubiyetten de galibiyetten de kadronun sorumlu olduğu ve kimileri ısrarla reddetse de alana yayılan sosyalist havayla futbol Critchley’e nazaran, örgütlenmenin çimlere bir yansıması; kolektif bir hareket ve dil… 1990 Dünya Kupası’nın açılış maçında, 1986’nın şampiyonu Arjantin’i yenen Kamerun’un efsane oyuncusu Roger Milla’nın dediği üzere “bir grubu büyüten ya da küçülten” bir oyun…
Sosyalizmi “bir hayat biçimi ve insanlık” biçiminde tabir eden isimleri de anıyor muharrir: Liverpool’un unutulmaz menajeri Bill Shanky, Paul Breitner, Javier Zanetti… Sponsorların dediğinin olduğu ve şirketleşmenin temel sayıldığı günümüzde, hem bu isimler hem de mevcut fikir bazılarınca modası geçmiş diye niteleniyor.
Critchley; futbolun tarihselliğini, tetiklediği olayları, hoşluğunu, yalınlığını ve günümüzdeki endüstriyelliğini ele alırken tıpkı fenomenolojideki üzere gündelik var oluşumuzda bize kendini gösteren şeylerin tasvir ediliş güzergâhına girerek eleştirel bir bakış açısıyla oyunun keyfini sürüp “futbol bir tartışmadır” diyor.
Futbol Düşünürken Aslında Ne Düşünürüz?, Simon Critchley, Tercüman: Oğuz Tecimen, 172 syf., Metis Yayınları, 2018. Critchley, futbol maçına “her şeyin askıya alındığı bir şimdi” diyerek bir ânın arkasında belirsizliklerin bulunduğunu kabulleniyor; taraftar, oynayan ve gözü kimi vakit tribünlere takılan oyuncu için de durum bu türlü. Müellifin deyişiyle konsantre bir “tefekkür hâli.”
Saha dışında da devam eden futbolun, yalnızca futbol ve gol demek olmadığını anlatmaya yardım ediyor bu hâl, elbette oyunu sözcüklere dökmeye de… Cümlelere dönüşen futbol ise oyunun kendisi olan ve aklını diğer hiçbir şeye vermeyen oyuncuyu ya da futbolun psikanalitik babta fantezi âleminde ete kemiğe büründürdüğünü, alanda tam manada ne objenin ne de öznenin bulunduğunu, öznemsiler ve nesnemsilerin yer aldığını anlatıyor. Critchley, “futbolun, her maçta kendini tekrar üreten daimi bir mimesis, taklit ve drama olduğunu” anımsatıyor.
OYUNU ÖZLEYENLER VE GÖLGELEYENLER
Bahsi geçen drama, başlama düdüğünün çalmasıyla taktiklerin, bitiş düdüğünden sonra düzenlenen basın toplantılarının ve televizyon programlarının anlamsızlaşması demek biraz da. Asıl olan maçın kendisi ve futbolcunun oyuna dönüşmesi.
Tribündekiler ya da Gadamer’in tabiriyle “orada mevcut bulunup mutlak aralıktan alanda yaşananları izleyenler” için de emsal bir durum kelam konusu. Seyirci, maç sırasında bir arınma da yaşayabiliyor aptalca bir kutsallaştırma ve adanmışlıkların pençesine de düşebiliyor. Müellifin hatırlattığı üzere maç bittiğinde hayat devam ediyor ve sonra öteki bir maç başlıyor.
Gadamer’in deyişiyle “trajik tefekkür” hâlinde; alana “teorik ya da estetik bir mesafede” yer alan seyirci, Critchley’e nazaran antik bir tiyatroda drama izleyenler üzere hoş aptallığa kapılıyor. Seyircinin gözleri; elinde deri kaplı taktik defterleriyle oyunculara direktifler veren Van Gaal’e, maçın gürültüsünde boğuluyormuş hissi uyandıran “tehlikeli gülüşlü” Zidane’a, ütopyaların peşinden giden 1970’lerin efsane menajeri Brian Clough’a, “mesiyanik figür” Jose Mourinho’ya, “profesör” Arsene Wenger’e, “filozof” Pep Guardiola’ya, Bob Paisley’e, Jürgen Klopp’a takılıyor bir anlığına. Critchley’nin hatırlattığı “tekrar”, bu formda tekraren harekete geçiyor.
Girişimcilerin, kara para aklayanların, varlıklı oligarkların, türlü söylentiler eşliğinde milletlerarası turnuvalara mesken sahipliği yapanların, sponsor firmaların yöneticilerinin tamamı alana ve saha kenarına bakıyor elbette. Gruplar, çimlerdeki bir şirkete dönüşünce eski ruh ve kolay oyun sekteye uğrayıp yalnızca kazanmayı görkemli sayanlar uzunluk gösteriyor. Sayılar ve istatistikler her şeyin önüne geçince oyun gölgeleniyor. Galip gelme düsturu, Critchley’nin kitap boyunca bahsettiği coşkuyu keyfi mecburilik kıskacına alıyor.
Critchley, coşku-keyif ve endüstriyellik-maçı kazanma ikilemi ortasına sıkıştırılan, hatta geri plana atılan oyuna, sponsorların tesiriyle yılda elliden fazla maça çıkmak zorunda kalan oyunculara, teknik yöneticilere ve taraftarlara bakıp sorunun hoş ve nahoş yanlarına ağırlaşırken futbolun hayatla temasını ortaya koyarak geçmişi ve bugünü karşılaştırıyor bir manada.